Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Qoraqalpoq va Xiva munosabatlari. Qoraqalpoqlarning asosiy qismi 
notinch og’ir yillarda Xivaga chegara hududlarga, Amu va Sirdaryo oralig’idagi 
bo`sh erlarga, Yangidaryo va Quvondaryo bo`ylariga ko`chib kelib yashardilar. 
Tarixchilar Yangidaryoda yaratilgan ajoyib sug’orish inshootlari tizimiga 
qoraqalpoq xalqi mehnatining ulug’vorligi xotirasidir, deb baho berganlar.
Qoraqalpoqlarning asta-sekin Orolbo`yi o`zbeklari bilan yaqinlashuvi yuz 
bergan. Orolbo`yi o`zbeklari esa Xiva xonligiga bo`ysunishni istamagan. Xiva 
xonligi Orolbo`yi o`zbeklari va qoraqalpoqlarni bo`ysundirishni maqsad qilgan va 
uzoq kurashlardan so`ng 1735 yil Orolbo`yi o`zbeklari va qoraqalpoqlar Xiva 
xonligini tan olishga majbur etildi.
Ayrim qoraqalpoq qabilalari Muhammad Amin Inoq davrida ixtiyoriy 
Xiva fuqaroligiga o`ta boshlagan. Amudaryo, Quvondaryo va Orol dengizi atrofida 

---

204 
yashovchi qoraqalpoqlar 1809 yil Xiva xonligiga bo`ysundirildi. YAngidaryo 
(Janadaryo) atrofida yashovchi qoraqalpoqlar ham 1811 yil tobe etilgach, 
qoraqalpoqlarni Xiva xonligiga bo`ysundirish nihoyasiga etkazildi. 
Qoraqalpoqlar Orol va Quyi Sirdaryo bo`ylarida yashab kelgan qadimgi 
xalqlardan biri. Qoraqalpoq xalqi bijanaklar negizida VIII-XVI asrlarda 
shakllandi. Qoraqalpoq xonligi XVIII asr birinchi choragida Eshimxon 
etakchiligida tashkil topgan. 
Qoraqalpoqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti 
Ijtimoiy ahvol. Qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotida urug’chilik, qabilachilik 
munosabatlari, aholining tabaqalarga bo`linishi ancha kuchli edi. Urug’ yoki 
qabilaga biylar boshchilik qilgan. Harbiy qismlarni botirlar boshqargan. Aholi 
orasida ruhoniylar, shayxlar, xo`jalarning o`rni katta edi. Ovul - boshlang’ich 
ma’muriy bo`g’in bo`lib, ularga Oqsoqollar kengashi rahbarlik qilgan. Yana 
yuzboshi, mirobboshi, qozi, rais kabi ma’muriy mansablar ham bor edi. Mirob suv 
taqsimlovchi hisoblangan. Biylik lavozimiga ilgari urug’ yig’inlarida saylangan, 
qoraqalpoqlar Xivaga bo`ysundirilgach xon tomonidan tayinlanadigan bo`ldi, xon 
tomonidan tayinlangan biyga boshqa biylar bo`ysungan. Qo`ngirot va Chimboy 
shaharlari qoraqalpoqlarning bosh ma’muriy markaziga aylangan.
Mulkiy tabaqalanish kuchayib borib, erga jamoa bo`lib egalik qilish barham 
topib, katta er egaligi tabaqasi vujudga keldi. Ko`plab chorvaga ega tabaqalar 
shakllanib, baliq ovlanadigan suv havzalarini ham alohida kishilar egallab olishi 
natijasida eri va chorvasi yo`q kambag’allar ko`payib, ular boylardan erni ijaraga 
olib ishlashga, chorva boqib kun kechirishga majbur bo`ldilar. Qoraqalpoqlar 
qadimdan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanib kelganlar. «Qirq qiz» 
dostonida qoraqalpoqlarning erlar o`zlashtirib, suv inshootlari qurib, er haydab 
g’alla etishtirganligi, bog’lar yaratganligi haqida ma’lumotlar berilgan. 
Qoraqalpoqlar dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, hunarmandchilik bilan 
shug’ullanib tirikchilik qilgan.. 

---

205