Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Buxoro amirligi Rossiya protektoratiga aylantirilishi. Samarqandni ruslar 
bosib oganini eshitgan Qarshi, Shahrisabz va Kitob aholisi Jo`rabek va Bobobek 
boshchiligida Samarqindning Buxoro darvozasidan 1868 yil 2 iyulda rus 
gornizoniga hujm qiladi. Kaufman 8 iyulda Samarqandga etib keladi. Samarqand 
qirg’inini o`z ko`zi bilan ko`rgan rassom Vereshchagin xotiralarida Nazarovning 
maishiy buzuqligini, Rus jangchilariga yangi miltiqdan qo`zg’olonchilarni otib 
tajriba qilib ko`rsatganini. Bir mullavatchani minoradan tashlab yuborganini 
hikoya qiladi. Polkovnik Nazarov masjid, obida va xonadonlarga o`t qo`ydirib, 
Samarqandning «yondiruvchisi» laqabini oladi.
Vereshchagin Kaufmandan o`layotgan odamning yuz ifodasini chizish 
uchun asirlarni dorga osishni iltimos qiladi. «Qaerdan o`tsak, orqamizdan qora 

---

256 
tutun ko`tarilardi» - deb, yozgan edi rassom Vereshchagin. Samarqandliklarni 
qirishda namuna ko`rsatgani uchun Vereshchagin Rossiya oliy ordeni - «Georgiy 
xochi» bilan taqdirlandi. Ruslar 400 kishilik talofat uchun samarqandliklardan 50 
ming kishini o`ldirib, Usmon Qur’onni Rossiyaga olib ketadi.
«Ruslarni engsam oq otda Peterburgga kirib boraman» - deb, maqtangan 
amir Muzaffar Zirabuloq jangida engilgach Kaufman bilan 1868 yil 23 iyunda sulh 
tuzib, Rossiya vassalga aylandi. Zirabuloq sulh shartnomasiga ko`ra Amir: 
Samarqand, Kattaqo`rg’on va Zarafshonning yuqori qismidan ajraldi. 500 ming 
oltin miqdorida tovon to`lash, xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqa 
o`rnatmaslik majburiyatini oldi va rus savdogarlari amirlikdan erkin savdo qilishi, 
karvonsaroy va do`konlar ochishiga rozi bo`ldi.
Ozodlik harakati. Amirning taslimchilik siyosatidan norozi kuchlar 
Samarqandni ozod qilish maqsadida amirning katta o`g’li Abdumalik Katta To`ra 
(1848-1909), Jo`rabek, Bobobek va Kenesari Qosimovning o`g’li Sulton Sodiq 
atrofida birlashdilar. Ular Temurning Oqsaroyida Abdumalikni amir deb e’lon 
qilgach Muzaffarning mulozimlari – Xudoyor, Abdulla, Ibrohim to`qsabolar va 
ulomalar buni ma’qulladilar. Vatanparvarlar amirga qarshi kurashib Shahrisabz, 
Qarshi, Karmana, Chiroqchini bosib oldi. Abdumalik To`ra qozoq farzandi Sulton 
Sodiqni Karmana viloyati hokimi qilib tayinladi.
Kaufman sulhga ko`ra Buxoroning ichki ishlariga aralasholmasligidan fursat 
va bahona izlardi. Amirlikning butun sharqiy qismini egallagan qo`zg’olonchilarga 
qarshi kurashish uchun Muzaffar 1868 yil kuzda Kaufmandan yordam so`radi. 
Kaufman amirga yordam berishni Buxoroning bosib olingan hududida tashkil 
etilgan Zarafshon okrugi boshlig’i gen. Abramovga topshirdi. Abramov ruslarning 
Buxoro ishlariga aralashishiga qonuniy tus berish uchun «Buxoro hukmdori 
bo`lish maqsadida Abdumalik Tangri va payg’ambarini unutdi» - deb, 6 oktyabrda 
xitobnoma tayyorlatdi va navbatdagi bosqinni niqoblagan.
Qarshi ostonasida Buxoro vatanparvarlari engilgach Abdumalik va Sulton 
Sodiq Xivaga o`tib ketdi. Abdumalikni Xivada Muhammad Niyoz devonbegi va 
Ogahiy kutib olishdi. Xiva xoni Rahimxon II unga 1500 tilla maosh va katta mulk 

---

257 
belgiladi. Abdumalik Xivada ko`p turmay Afg’on amiri SHeralixon huzuriga 
boradi. Sheralixon unga xayrixox bo`lsada Angliya bilan bo`lajak urushda Rossiya 
madadiga suyanishni o`ylagani uchun harbiy yordam bermadi.
Qo`qon xoni Xudoyorxon ham ruslar bilan o`chakishishni istamay 
Abdumalikka yordam bermagach, u Qashg’arga Yoqubbek huzuriga borishga ahd 
qiladi. Qo`qon xonining sobiq lashkarboshisi Yoqubbek 1853 yildan beri rus 
bosqinchilariga qarshi kurashib, Oqmachit, Chimkent va Toshkent mudofaalarida 
o`zini ko`rsatgan edi. Abdumalik to`ra Afg’oniston hukmdori Abdurahmon 
hukumatidan panoh topib, 1909 yil Peshovarda olamdan o`tdi 
Abdumalik boshchiligidagi qo`zg’olonni bostirish uchun amir Muzaffarning 
shaxsan o`zi Abramovni Kitob va Shahrisabzga boshlab keldi. Abramov Zarafshon 
va Qashqadaryodagi qo`zg’olonni bostirib 1870 yil 11 avgustda Shahrisabz va 
Kitobni egalladi. Jo`rabek va Bobobek Qashqar hukmdori Yoqubbekdan yordam 
so`rash uchun ketayotganda Qo`qon sarbozlari tomonidan Mahramda qo`lga 
olindi. Xudoyorxon Jo`rabek va Bobekni Kaufmanga «sovg’a» qilib jo`natdi. Rus 
imperatori sodiq xizmatkor qilish va iste’dodidan foydalanish uchun Jo`rabekka 
general, Bobobekka mayor unvonini berdi. Chorizm general-mayor Jo`rabekka 
ishonmagani uchun 1906 yil 24-25 yanvar’ kuni o`ldirildi.