Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

XIV-bob. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar shakllanishi. 
1-§. Turkistonda demokratik g’oyalar tarqalishi.
Jadidlar harakati 
Paxta xomashyosiga bo`lgan ehtiyoj. XIX asr oxirlarida Rossiya sanoati 
jadal sur’atda kapitalistik munosabatlarga tortildi. Evropada yirik hisoblangan 
to`qimachilik markazlari Moskva, Ivanova, Ivanova-Voznesensk, YAroslavlda 
vujudga keldi. Rossiyada yollanma mehnatga asoslangan to`qimachilik sanoatining 
tez o`sishi Turkistonda paxta yakkahokimligining kuchayishiga olib keldi. 
Turkiston paxtasi Rossiyaga 1894 y. - 2600, 1904 y. - 6400, 1914 y. - 15500, 1916 
y. - 17500 ming pud chiqarilgan.
Eng katta paxta plantasiyalari Farg’onada bo`lib, rus burjuaziyasi XX asr 
boshlarida Farg’ona vodiysida 157 ta paxta tozalash zavodi qurdi. Rus burjuaziyasi 
mahalliy boylar, savdogarlar bilan sherikchilik asosida korxonalar qurishi kurtak 
holatdagi o`zbek burjuaziyasining vujudga kelishiga sharoit yaratdi. Rossiya 

---

290 
Turkistonda paxta yakkahokimligini ta’minlash asosida AQSH, Xitoy va Misr 
paxtasiga bo`lgan qaramligini bartaraf etishni ko`zladi. Turkiston paxtasi rus 
sanoati ehtiyojining 1880 yil - 25 % ini ta’minladi, birinchi jahon urushi arafasida 
(1914) – 50 % ga etdi.
Amerika navli paxtani Turkistonda keng tarqatish tashabbuskorlari 
Belyakov, Raevskiy, Tarsin kabi plantatorlar bo`ldi. Eng katta plantasiya Katta 
YAraslavl manufakturasi (2750 desyatina) va Andreev xutori (Andijon yaqinida –
700 desyatina) ga tegishli edi. Paxtachilik Rossiyaning chet ellarga sarflaydigan 70 
mln. oltin pulini tejash imkonini berdi.
Rus savdo-sanoat burjuaziyasi daromad olish maqsadida ilm-fan egalarini, 
agronomiya va biologiya fani olimlarini Turkistonga safarbar qildi. 1884 yil 
Turkistonda tajriba-urug’chilik stansiyasi ochildi. 1907 yil Rossiyaning paxta 
mustaqilligi ta’minlandi. Paxta dalasi, paxta zavodi, to`qimachilik fabrikasidan 
iborat ishlab chiqarish majmuasi markaziy rayonlar temir yo`l orqali Turkiston 
bilan bog’langach (5-mln. pud paxta tolasi olib ketildi) yuzaga keldi.
Paxtachilik bilan 30 dan ortiq katta savdo tarmoqlari shug’ullandi. Banklar 
paxta olish-sotish ishini qo`lga olib, bank kapitali bilan sanoat kapitali Turkiston 
paxta maydonlarida topishdi. Rossiya-Osiyo banki, Moskva savdogar va Davlat 
banklari, keyin Poltava va Nijegorod-Samara er banklari Turkiston paxtakorlarini 
qarzga botirdilar.
Paxta savdosi bilan shug’ullanuvchi rus savdogarlari o`zlarining 
kompaniyalarini tuzdi. Kompaniya egalari pilla, teri, beda urug’i etishtirish 
sohalarini o`z nazoratiga ola boshladi. Eng katta kompaniya Vad’yaevlarning 
paxta-yog’ shirkati, 30 ta paxta zavodi bo`lib, qaysi korxona 1916 yil Ivanova-
Voznesensk to`qimachilik manufakturasi ularga o`tdi.