Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Tabiiy fanlar. Rus zoologi va sayyohi, darvinizm tarafdori N.Seversev 
(1827-1886) «dunyo tomi» - Pomir tog’ tizimini o`rgandi, zoologiya, botanika, 
minerallarga doir namunalar to`pladi. Rus geografi P.Semyonov-Tyanshanskiy 
(1827-1914) Tyanshan’ tog’ tizimi bayonida geografiya bilimlariga asos solib, 
muzlik va vulqonlar haqida manba to`pladi. Rus tabiatshunosi A.Fedchenko (1844-
1873) Farg’ona vodiysi va Oloyni, Zarafshon vodiysi va Qizilqumni tekshirib 
chiqdi.
Shimoliy Tyanshan’ tizmalarining geologik asoslarini ko`rsatib bergan 
geolog va geograf I.Mushketov (1850-1902) Turkistonning birinchi mineralogik 
xaritasini (G.Romanovskiy bilan) va foydali qazilmalar ro`yxatini tuzdi hamda 
«O`rta Osiyoni o`rganish tarixi» asarini yozdi. V.Dokuchaev O`rta Osiyo 
tuproqlarining tarkibini o`rganishga ko`p mehnat sarf qildi.
Toshkentda 1867 yil meteorologiya stansiyasi va Turkiston xalq 
kutubxonasi, 1874 yil observatoriya ochildi. 1870 yil tuzilgan Osiyo olimlari 
jamiyati o`z oldiga O`tra Osiyo tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, statistikasi, 
iqtisodiga oid ma’lumotlarni to`plashni maqsad qilib qo`ydi. Turkistonda hammasi 
bo`lib 15 ga yaqin ilmiy jamiyatlar ish olib bordi.
Me’morchilik. XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida Buxoroda Obloqul va 
Ibrohim Hofizovlar, Mo`minjon Solihov, Shirin Murodov kabi mashhur ustalar
etishib chiqdi. Buxoroda XX-asr boshlarida qurilgan Sitorai Mohi Xosa qurilishida 
G’arb va Sharq me’morchiligi an’analaridan foydalanildi. Mohi Xosadagi maxsus 

---

332 
(oq saroy) zalga pardoz berishni Usta Shirin Murodov boshchiligidagi usta va 
ganchkorlar amalga oshirdi.
Buxoro me’morchilik uslubida uylar asosan qo`sh sinchli bo`lib, yozlik 
uylar, boloxonalar qurilgan. Buxoro va Samarqand binokorligida ganch, yog’och 
va marmartoshga naqsh o`yib ishlov berish san’ati ommalashgan edi. Qishloq uy-
joy qurilishida oilalarning asosiy istiqomat joyi ichki va tashqi hovlidan iborat 
bo`lgan. Atrofi paxsa devor bilan o`rab olingan qishloq hovlisi qo`rg’on deb 
atalgan 
Xorazm me’morchilik maktabining sarkori Odina Muhammad Murod edi. 
Usta kulol Nurmuhammad, Abdujabbor uning o`g’li So`fimuhammad Niyoz va 
Abdulla pardoz va naqshinkor parchinlarni joylashtirish ustalaridir. XX asr boshida 
Asfandiyorxonning bosh vaziri Islom Xo`ja homiyligida qurilgan Islom Xo`ja 
minorasi Xivaning faxri hisoblanadi.
Xivada XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida Qozi kalon madrasasini huquq 
ilmining O`rta Osiyoda e’tirof qilingan bilimdoni shaxulislom Salimoxun qozi 
kalon qurdirgan. Salimoxunni Rahimxon II o`ziga Piru ustoz tutgan va u bilan 
faxrlangan. Turkmanlar sardori Junaidxon Salimoxunning vafotini eshitib 40 
kunlik marosimi o`tguncha Xivaga hujumni to`xtatgan. Mulla O`roz 
Xo`jamuhammedov va Nurmuhammad Boboev Salimoxun qo`lida tahsil olib 
turkman xalqining siyosiy arboblari bo`lib etishgan.
Qo`qon xonligi 1876 yil tugatilgach, rus uslubida binolar qurishga e’tibor 
kuchaydi. Qo`qonlik ustalar Muhammad Aminxo`ja, Muhammad Muso va uning 
o`g’illari Isoxon va YUsufali Musaevlar milliy me’morchilik uslublarini saqlab 
qolishga intildilar. Qo`qon va Toshkentda «Qashqarcha» deb nom olgan yozgi-
qishki binolar keng rasm bo`ldi. XIX-asr oxirida qurilgan Andijon jome’ masjidi 
yuksak me’morchilik namunasi bo`ldi. 
Evropa me’morchiligiga xos bo`lgan ayrim uslublar Buxoro amirining yozgi 
saroyi Mohi Xosa va Xiva xoni Rahimxon II ning Nurillaboy saroyi (1904-1912) 
ko`zga tashlanadi.

---

333 
San’at. O`zbek milliy qo`shiqchiligi XIX asr oxiri - XX asr boshlarida 
asosan 
4 
yo`nalishda: 
Xorazm, 
Buxoro-Samarqand, 
Farg’ona-Toshkent, 
Surxandaryo-Qashqadaryo yo`lida rivojlandi. Surxandaryo-Qashqadaryo yo`li 
o`zining dostonchiligi bilan farqlanar edi. Buxoro-Samarqand uslubi kasbiy va 
xalq musiqalariga asoslanib, fol’klorning turli janr va mavzularini o`z ichiga olgan. 
Buxoro musiqasida mavrigixonlik ham mavjud edi.
O`zbek musiqa va qo`shiqchilik san’atini Sharq va Evropaga tanitgan 
samarqandlik hofiz hoji Abdulaziz Abdurasulov Eron, Afg’oniston, Iroq, 
Hindiston va Yunonistonda tanilgan edi. Toshkentlik hofiz Mulla To`ychi 
Toshmuhammedovning (1868 y. tug’ilgan) ovozasi Turkistondan tashqari Sharqiy 
Turkiston, Eron, Afg’oniston, Hindiston, Evropa va Amerika qit’alariga tarqalgan 
edi. To`ychi hofizning ashulalarini yozib olish uchun 1905 yil Riga «Gramofon» 
jamiyati uni Latviyaga taklif qildi.
Chorizm zulmi kuchaygach xalqning dardini ifodalovchi dastalar vujudga 
keldi. Skobelev (Farg’ona) shahrida 1916 yil Muhiddin Qori Yoqubov milliy 
musqa sozlari orkestrini tuzdi. Usta Ro`zmat Isaboev Namanganda, Hamza 
Qo`qonda dasta tashkil qildi.
Xorazmshoh Otsiz musiqa nazariyasi amaliyoti bilan chuqur shug’ullangan. 
SHoh, shoir, tarixchi, musiqashunos va fan-madaniyat homiysi Muhammad 
Rahimxon II - Feruz Xivani Turonzaminda ikkinchi Hirot madaniy-ma’rifiy muhit 
darajasiga etkazdi. Maqomlarni kelajak avlodlarga asl holatda etib borishi 
zarurligini anglagan Feruzshoh 1882 yil maxsus farmon chiqardi. Farmoni oliyda 
«maqomlarni kamsitganlar va uni buzib ijro etganlar qattiq jazolansin» deyilgan.
Dostonchilikning rivojlanishi baxshilar ijodi bilan mutlaq bog’langan. 
Turkiston general-gubernatori 1870 yil Samara teatrini rus qudratini Turkistonda 
namoyish etishga undaydi. Rus olimlari N.Mironov, A.Eyxgorn, V.Leysek, 
N.Karseva, T.Verbovskiy, Yu.Shefferling, V.Mixalek mahalliy san’atni ilmiy 
o`rgangan.