Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Turkistonda Sovet hokimiyati o`rnatilishi 
 
1917 yil Oktyabr voqealari va Turkistonga ta’siri. Rossiyada 1917 yil 
fevral inqilobi tub o`zgarishlarga olib kelmadi. Muvaqqat burjua hukumati tor 
manfaatlari tufayli tub masalalarni hal etishga ojizlik qildi. Siyosiy tuzimda 
o`zgarish bo`lgani holda muhim masalalar: ijtimoiy-iqtisodiy, agrar, milliy, sulh 
masalalari amalda echilmay qola berdi. Rossiyaning birinchi jahon urushida 
ishtirokining davom etishi va rus armiyasining mag’lubiyati umumxalq noroziligi 
va g’azabini tobora kuchaytirmoqda edi.

---

341 
Rossiyaning iqtisodiy va ijtimoiy inqirozi Muvaqqat hukumatning 
obro`sizlanishiga, xalqdan yakkalanib qolishiga, vaziyatning keskinlashuviga olib 
kelayotgan edi. Bu vaziyatdan V.I.Lenin boshliq bolsheviklar foydalanib 1917 yil 
24-25 oktyabrda Petrogradda davlat to`ntarishi qildi va Muvaqqat hukumatni 
ag’darib hokimiyatni egalladi. Proletariat diktaturasi nomi bilan atalgan Sovet 
hokimiyati vujudga keldi. Turkistonni qo`ldan chiqarmaslik uchun bolsheviklar 
1917 yil 31 oktyabrdan 1 noyabrga o`tar kechasi Muvaqqat hukumatning 
Turkiston qo`mitasi qarorgohi joylashgan Tuproqqal’a qo`rg’onini qizil askarlar 
ishg’ol qildi.
Turkistonda sovet hokimiyatining zo`rlik bilan o`rnatilishi. Farg’ona 
vodiysida sovet hokimiyatini o`rnatish chog’ida Marg’ilonda 7 ming, Andijonda 6 
ming, Namanganda 2 ming, Bozorqo`rg’on va Qo`qonqishloq (Paxtaobod) atrofida 
4,5 mingdan ziyod kishi qirg’in qilingan. Sovet hokimiyati hujjat va shiorlarida 
xalqlarga huquqiy tenglik, o`z taqdirini o`zi belgilash, milliy davlatchilik tuzish va 
ajralib chiqish kabi yolg’on huquqlar va’da qildi. Oktyabrning “Rossiya xalqlari 
huquqlari Deklorasiyasi”, “Ezilgan va ekspluatasiya qilinuvchi xalq huquqlari 
Deklorasiyasi”, “Rossiya va Sharqning mehnatkash musulmonlariga” kabi 
hujjatlarida xalqlarning ozodlikka erishuvini rasman qo`llab, amalda to`sqinlik 
qildi.
1917 yil 12-15 noyabrda Toshkentda bo`lgan Turkiston musulmonlari III-
qurultoyi qabul qilgan qarorlarda “Hokimiyat mahalliy aholiga begona – harbiy, 
ishchi, dehqonlar tashkilotlari qo`lida bo`lishi demokratik qoidaga javob 
bermaydi”- deb aytildi. Bu e’tiroz bolsheviklarga ta’sir etmadi. Bolsheviklar o`z 
maqsadiga erishish uchun Toshkentda 1917 yil 15-20 noyabrda Turkiston ishchi, 
askar va dehqon deputatlari Sovetlarining III-o`lka qurultoyini chaqirdi. 
Qurultoyda Turkiston musulmonlari vakillari ishtirok eta olmadi.
Qurultoyda Turkiston Xalq Komissarlari Soveti (TXKS) hukumati tuzildi. 
Bu hukumat bol’shevik (kommunist) F.Kolesov raisligida 7 bolshevik, 8 so`l eser 
kommunistdan tuzildi. Uning tarkibiga aholining 95 % ini tashkil qilgan mahalliy 
xalqlar vakili kiritilmadi. 

---

342 
Turkiston o`lka Sovetlarining IV qurultoyida (1918, 19 yanvar) xalq 
komissari, shovinist Uspenskiy “O`rtoq musulmonlar biz katta og’alaringmiz, siz 
kichiksiz, bizga bo`ysunishingiz kerak” - degan. Sovet etakchilaridan A.Kazakov 
“Turkistonda 95 % musulmon va 5 % ruslar yashaydi, shu 5 % hokimiyatni ushlab 
turibdi. Musulmonlar tayyor bo`lgach boshqarishni topshiramiz” - degan.
Bunday murakkab vaziyatda Turkistonning mahalliy taraqqiyparvar kuchlari 
tashabbusni qo`lga olib, bolsheviklar bosh bo`lgan Sovet hokimiyatiga qarshi tura 
oladigan, demokratik xalq hokimiyatchiligiga asoslangan milliy davtat tuzish 
yo`lini tutdi.
Tayanch so`zlar: “Mahkamai Shariat” (parlament), Qurultoy, “Sho`royi 
Islomiya”, “Sho`royi Ulamo”, “Turon”, “Ittifoqi Muslimin”.