Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

 
 
Turkiston Muxtoriyati. Turkiston ASSRning tashkil topishi. 
Turkistonda Sovet hokimiyatiga qashi harakatlar 
Turkiston Muxtoriyati. Turkiston o`lka musulmonlarining favqulodda IV-
qurultoyi Qo`qonda 1917 yil 26-28 noyabrda bo`ldi. Unda 5 viloyatdan 200 
nafardan ziyod vakil ishtirok etdi. Qurultoy ishida “Sho`royi Islomiya”, “Sho`royi 
Ulamo”, Musulmon harbiylari sho`rosi, O`lka yahudiylar jamiyati vakillari 
qatnashdi. Qurultoy hay’atiga M.Cho`qay, U.Asadullaxo`jaev, Yu.Agaev, 
O.Mahmudov, A.O`razaev, I.Shoahmedov, Kamol qozi, Karimboev, jami 13 kishi 
saylandi. Qurultoy 3 kun davom etib (26-28 noyabr) yakunida Turkiston 
Muxtoriyati tuzildi. Ta’sis majlisigacha hokimiyat Turkiston Muvaqqat kengashi 
va Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi (54 kishidan iborat) qo`lida bo`lishi ta’kidlandi.
Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Kengashi - hukumati tuzilib, 
uning tarkibga 12 a’zo saylandi: 1) Muhammadjon Tinishpayev - Bosh vazir va 
Ichki ishlar vaziri. 2) I.Shoahmedov - Bosh vazir o`rinbosari. 3) A.O`razaev - Ichki 
ishlar vaziri o`rinbosari. 4) M.Cho`qaev - Tashqi ishlar vaziri (keyin Bosh vazir). 

---

343 
5) U.Xo`jaev - Harbiy vazir. 6) Yu.Agaev - er-suv boyliklari vaziri. 7) 
O.Mahmudov - Oziq-ovqat vaziri. 8) S.Gersfel’d - Moliya vaziri.
Evropalik aholi vakillari orasidan nomzodlar ko`rsatilgach hukumat 
tarkibiga yana 4 kishi keyinchalik kiritilishi belgilandi. Bu hukumatda Saidnosir 
Mirjalol o`g’li xazinachi lavozimini egalladi. Qurultoyning yana bir katta xizmati - 
Turkiston Xalq Majlisi (parlamenti) tarkibining tuzilganligi bo`ldi. Milliy Majlis 
tarkibiga saylanganlar orasida Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari atoqli 
arboblardan T.Norbo`tabekov, S.Sharifxo`jaev, N.Kamolxonto`ra o`g’li, Behbudiy, 
T.Musaboev, S.Yusupov, O.Umarov bor edi.
Qurultoyning Turkiston Muxtoriyatini qabul qilish haqidagi qarorida 
“Turkistondagi turli millat Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o`z 
huquqlarini o`zlari belgilash irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ 
Rossiya respublikasi tarkibida Muxtor deb e’lon qiladi” - deb aytildi. Qurultoy 
“Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik aholi hududlarining” muttasil himoya 
qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi.
1917 yil dekabr boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Qo`qon, 
Samarqand shaharlarida minglab odamlar miting va namoyishlar uyushtirib 
Muxtoriyatni qo`llab-quvvatladi. Toshkentning Eski shahar qismida 1917 yil 6 
dekabrda Turkiston Muxtoriyati tuzilganligiga bag’ishlab ko`p ming kishilik 
miting o`tkazildi. Unda M.Qori, M.Odil mufti, S.G’anixon, P.A’lam Turkiston 
Muxtoriyati tashkil etilgani bilan qutladi.
1917 yil 5 dekabrda “Hurriyat” gazetasida e’lon qilingan Fitratning 
“Muxtoriyat” maqolasida “Qurultoy o`z ishini qildi, qolgani millatning vazifasi. 
Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch va aqcha kerak” - deb yozgan. Turkiston Sovet 
hukumati Turkiston Muxtoriyatiga dastlabki suiqasdni uyushtirdi. 1917 yil 13 
dekabrda Toshkentda Muxtoriyatni yoqlab o`tkazilgan katta mitingni o`q otib 
tarqatdi, ko`plar qurbon bo`ldi.
Turkiston Muxtoriyati og’ir damlarni kechirayotganda 1917 yil 25 dekabrda 
Qo`qonda o`lka musulmon ishchi, askar va dehqonlarining I favqulodda qurultoyi 
ish boshladi, unda 200 ga yaqin vakillar qatnashdi. Qurultoyda o`lkaning qonuniy 

---

344 
hukumati tarkibini musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi 
vakillari hisobiga to`ldirishga qaror qilindi.
Qurultoy so`nggi ish kunida - 27 dekabrda Petrogradga, Xalq Komissarlari 
Soveti Raisiga telegramma yo`llab Turkiston Muxtoriyatini e’tirof etish va faoliyat 
ko`rsatishiga izn berishni so`ragan. Bolsheviklar va sovetlar yo`lboshchisi 
telegrammaga munosabat bildirmadi, bu talab qondirilmadi. Aksincha ochiq va 
yashirin faoliyat yuritayotgan Muxtoriyatni tugatish haqida ko`rsatma berildi.
Qurultoy Petrogradga yo`llagan telegrammada “Turkiston xalqi ikki 
qurultoyda Turkiston Muxtoriyatini e’lon qildi. Saylangan Xalq Kengashida ruslar 
va evropaliklar aholining 2 % ini tashkil etsada, 33 % o`rin ajratdik” - deb aytilgan, 
ushbu telegramma matni 1918 yil “Ishchilar dunyosi” nashri 2-sonida e’lon 
qilingan.