Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Somoniylar inqirozi. Somoniylar harbiy yurishlari, hukmron sulolaning 
ichki nizolari, mahalliy hokimlarning boshboshdoqligi avj olgach iqtisodiy tanglik 
sodir bo`ldi. Hatto harbiylarga, shu jumladan amirning muntazam turk sarbozlari 

---

83 
qo`shiniga maosh to`lash uchun mablag’ topilmaydi. Bunday og’ir ahvoldan 
chiqish uchun 942 yil aholidan ikki marta soliq undirib olindi. Behad tartibsizlik 
vaziyatni keskinlashtirib turli tabaqalarning qo`zg’alishiga sabab bo`ladi.
Siyosiy vaziyat Nuh (943-954) va uning nabirasi Nux II (976-997) davrida 
nihoyatda keskin tus oldi. Nuh ibn Nasrning amakisi Ibrohim 947 yil isyon 
ko`tardi. Ibrohim saroy sarbozlari va Chag’oniyonning yirik er-mulk egasi Abu Ali 
Chag’oniy yordamida Buxoroni egalladi. Ko`p o`tmay Chag’oniy ham isyon 
ko`taradi. Nuh uni 952 yil Chag’oniyonga, so`ngra Xurosonga hokim qilib 
tayinlashga majbur bo`ldi. Buxoro harbiy askarlari 961 yil g’alayon ko`tarib, 
saroyni talaydi va yoqib yuboradi. Bu voqealar markaziy hokimiyatning zaiflashib 
qolganidan dalolat berardi. 
Tayanch tushunchalar: Somoniylar - Buxoro vohasining yirik mulkdor 
hukmdorlarining sulolaviy nomi. Somoniylar davlati (865 - 999) – Movarounnahr 
va Xurosondagi o`rta asr davlati, uning tashkil topishi Arab xalifaligining qulashi 
hamda Movarounnahr va Xurosonni bosib olgan Somoniylarning davlat tepasiga 
chiqishi bilan bog’liq, ravnaq topgan davrda Movarounnahr, Xuroson, Shimoliy va 
Sharqiy Eronni o`z ichiga olgan.
Vazir - devonxona boshlig’i, bosh vazir.
Amid ul-mulk - davlat hujjatlari va elchilik aloqalari vaziri.
Mustovfiy - moliya vaziri.
Sohibi shurat - harbiy ishlar vaziri.
Ulamo - din olimlari.
Xonaqoh - g’aribxona, musofirxona.
Hojib – harbiy unvon. 
G’aznaviylar davlati 
Og’ir davrda turk hojiblari saroy gvardiyasining siyosiy nufuzi kuchayadi, 
chunki harbiy va mudofaa ishlari ular qo`lida edi. Turkiy sarkardalarning 

---

84 
xizmatlari evaziga somoniy amirlar iqtidorli lashkarboshilarni Hojib-ul-xojib yoki 
Hojib-ul-buzruk kabi oliy harbiy mansablarga tayinlab, ularga ayrim viloyatlarni 
boshqarish huquqini berganlar. G’azna viloyatini 962-963 yy. Alptegin noib va 
lashkar amiri sifatida boshqargan. U G’azna va Kobul viloyatlarini mustaqil idora 
etishga intilib, G’aznaviylar davlatiga asos solgan. Bu turkiy davlatning poytaxti 
G’azna shahrida qaror topgan.
G’aznaviylarning nufuzi Sobuqtegin (977-997) davrida ortib somoniylar 
e’tirof etgan. Mahmud G’aznaviy (997-1030) davrida uning hududi kengayib, 
Sharqning qudratli davlatiga aylangan: chegarasi g’arbda Ray va Isfahon, Kaspiy 
dengizi; shimoli g’arbda Xorazm va Orol dengizigacha; sharqda Shimoliy 
Hindistonning katta qismi va Janubiy Balujistongacha etgan. Somoniylar barham 
topgach Mahmud G’aznaviy Xuroson hududini, so`ng Xorazmni (1017) egallaydi.