Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Xorazmshoxlar davlatining halokati 
Urganch qamali. Chingizxon qo`shinlarining Urganchga hujumi 1221 yil 
boshlarida boshlandi. Xorazm Sultoni deb Jaloliddin Manguberdi (1199-1231) 
e’lon qilindi, biroq Jaloliddin hokimiyatini Turkon Xotun tan olmadi. Jand noibi 

---

105 
qochqin Qutlug’xon boshliq qipchoq lashkarboshilari uyushtirayotgan fitnadan 
xabar topgan Jaloliddin Manguberdi va Temur Malik Xurosonga chiqib ketdi. 
Shahzodalar O`zloqshoh va Oqshoh ham Urganchni tark etadi. Poytaxt Urganch 
taqdiri o`ta qo`rqoq va amalparast amir Xumortakin qo`lida qoladi.
Urganchni mo`g’illar 1221 yil qishida 50 ming askar bilan hujum boshlab, 
qamal qiladi, kurash 7 oy davom etdi. Shayx Najmiddin Kubro (Ahmad ibn Umar 
Xivaqiy) «YO vatan, yo sharofatli o`lim» - deb jangga kiradi. Chingizxon 
Najmiddin Kubroga o`z a’yonlari bilan shahardan chiqib jon saqlashni taklif qiladi, 
biroq u rad etadi. Najmiddin Kubro tug’ tutgan mo`ng’ul askariga tashlanib shahid 
bo`ladi. Urganch taslim bo`lgach, mo`g’illar shaharni talab, bosh to`g’onini buzib 
yubordi, Urganchni suv bosib vayron bo`ldi.
Jaloliddin jasorati. Movarounnahrning asosiy shaharlari egallangach, 
mo`g’ullarning yurishlari Amudaryo janubidagi yirik savdo va madaniyat 
markazlari bo`lgan Balx, Hirot, Marv, G’azna shaharlariga yo`naltiriladi, ular bu 
viloyatda kuchli lashkar to`plagan Jaloliddin Manguberdining qarshiligiga 
uchraydi. Jaloliddin ancha yillar ilgari G’azna, Bomiyon, va Hindistongacha 
bo`lgan hududlarga hokim etib tayinlangan edi. Shu bois u G’azna tomon boradi. 
Jaloliddin Niso, Qandahorshaharlari yonida mo`g’ullarga zarba berib, G’aznaga 
etib keldi, uning qo`shiniga yangi kuchlar qo`shiladi. Valiyon qal’asini qamal 
qilayotgan mo`g’illarga qarshi hujum qilib, tor-mor etishi Jaloliddinning 
mo`g’ullar ustudan qozongan dastlabki yirik g’alabasi edi.
Jalolliddin Parvon dashtida Shiki Xutuxi no`yon boshliq 45 ming mo`g’ul 
qo`shinini engdi. Biroq lashkarboshlar Sayfutdin Ag’roq, A’zam Malik va 
Muzaffar Malik o`lja taqsimlashda kelishmovchilik tufayli Jaloliddindan ajralib 
ketadi. Chingizxon ularni alohida-alohida tor-mor etadi. Sind (Hind) daryosi 
bo`yida 1221 yil 25 noyabrda qattiq jang bo`ladi, Jaloliddin Chingizxon qo`shining 
ilg’or qismini engadi. Pistirmada turgan 10 ming nafar mo`g’ul askari jangni 
yakunlaydi. Jaloliddin 4 ming askari bilan Sind daryosining nargi qirg’og’iga o`tib 
oladi. Hozirda ham Sind daryosining bir tomoni «Ot sakrash», narigi tomoni 
«Cho`li Jaloliy» deb ataladi. Jaloliddin jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon o`z 

---

106 
o`g’illariga qarab «Ota o`g’il shunday bo`lishi lozim» degan ekan. Jaloliddin yana 
11 yil Eron va Ozarbayjonda mo`g’ullarga qarshi kurashni davom ettiradi. 
Xorazmshohning hukmdorligi 1231 yil tugaydi.
1999 yil Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi nishonlandi. 
Xorazmda unga haykal o`rnatildi, uning nomi ko`cha va maydonlarga qo`yildi, 
vibeofil’m, p’esa va dostonlar yaratildi. 2000 yil 30 avgustda «Jaloliddin 
Manguberdi» ordeni ta’sis etilgan.
Mo`g’illar Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Banokat, Xo`jand 
shaharlarini xarobozorga aylantirdi. Samarqand aholisi shaharni tark etib chiqib 
ketadi. Marv vohasidagi bosh to`g’on - Sultonband bo`zib tashlandi. Marv aholisi 
suvsizlikdan qishloqlarni tashlab, o`zga erlarga borib joylashadi. Urganch suvga 
bostirilib vayron etildi. Xorazm va Movarounnahrning ziroatchi aholisi sonining 
keskin kamayib ketishi oqibatida ekin maydonlari qisqarib, dehqonchilik inqirozga 
uchraydi. Hunarmandlar majburan Mo`g’ilistonga yuborilgach butun SHarqda 
shuhrat topgan qurol-aslaha yasash, nafis ipak matolar to`qish, naqshli shishasozlik 
hunarmandchiligi barham topdi. Mo`g’illar davrida Turkiston orqali o`tgan Ipak 
yo`li butunlay harakatsiz qoldi. Ilm-fanga katta ziyon etkazildi. 
Tayanch so`zlarlar: Mo`g’ullar, Chingizxon, Jo`ji, Chig’atoy, O`qtoy, Tuli,
Shiki Xutuxi;
Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Turkon 
Xotun, O`zloqshoh, Oqshoh, G’azna, Bomiyon, Parvon,
Sind.