Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Ichki ziddiyatlar. Mehnatkash aholi qoraxitoylar zulmidan qutilsada, 
xorazmshohlarning harbiy yurishlari, soliq siyosatidagi beboshlik, amir va 
ma’murlar zulmi moddiy ahvolni og’irlashtirib, xalq xo`jaligini zaiflashtirishi, 
xorazmshohlarga qarshi noroziligini oshirdi. Xorazmshohga qarshi 1210 yil 
O`trorda, 1212 yil Samarqandda qo`zg’olon ko`tarildi. Muhammad Xorazmshoh 
qo`zg’olonlarni shafqatsizlik bilan bostirdi. Davlat emirilishiga viloyat 
hukmdorlari isyoni, ko`p tabaqalar noroziligi, saroy va qo`shinda fitnaning avj 
olishi sabab bo`ldi va bu davlat ko`p yashamadi. 
Tayanch so`zlar: G’aznaviylar, sipohsolor, solor, sarxang; Qoraxoniylar, 
arslonxon, bug’raxon, tavg’achxon; Ma’muniylar, Gurganch miri, Kat, Dorul 
hikma va ma’orif; Saljuqiylar; Xorazmshoh Anushteginlar, Qutbiddin Muhammad, 
Otsiz, Elarslon, Takash. 
2-§. XI-XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. 
O`zbek xalqining shakllanishi 
Qishloq xo`jaligi. Movarounnahrga XI asrda kirib kelgan ko`chmanchi 
chorvadorlar dehqonchilik maydonlarini toptab, oyoqosti qiladilar. O`tloq va 
yaylovga aylantirilgan ekinzorlar qoraxoniylar xonadonining tayanchi hisoblangan 
qabilalarning asosiy mulkiga aylantirildi. Mahalliy mulkdor dehqonlar bilan 
chorvador ko`chmanchilar o`rtasida ziddiyat kuchayadi; dehqonlarga qarshi kurash 
keskin tus oldi. Qoraxoniylarning tazyiqi oqibatida mulkdor dehqonlar jon saqlash 
maqsadida o`z erlarini tashlab ketishga majbur bo`ladi, mahalliy mulkdor 
dehqonlar er-suv mulklaridan, siyosiy mavqelaridan ajralib, ilgarigi o`rni va 
ahamiyatini yo`qotadi.
XI-XII asrlarda “dehqon” degan tushuncha o`zining “qishloq hokimi”ni 
anglatuvchi asl ma’nosini yo`qotdi.
Iqto erlari kengayishi. Erdan foydalanishda iqto tartiboti XI asrdan boshlab 
juda keng yoyiladi. Qoraxoniylar tomonidan hukmron sulola namoyondalaridan 

---

90 
tashqari oliy darajali harbiylar, davlat ma’murlari va mahalliy zodagonlarga ham 
katta er maydonlari iqto tarzida hadya qilinadi. Qoraxoniylar uchun iqto tartibi 
bo`ysundirilgan mamlakatlardan tegishli soliqlarni undirish boshqarishning eng 
qulay shakli hisoblangan. XI-XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda iqto erlari 
kengayib, mulkchilikning asosiy shakllaridan biriga aylandi.
Bu davrda musulmon ruhoniylarning siyosiy ta’sirining ortib borishi bilan 
vaqf erlari ham ancha ko`paydi. Bu davrda bazikorlar ilk o`rta asrlardagi 
kadivarlarga nisbatan ozod hisoblansalarda, ammo ularning zimmasiga davlat 
tomonidan turli soliq va har xil majburiyatlar yuklangan. Sug’orish tarmoqlari, 
to`g’onlar, yo`l va qal’alar qurish va ularni ta’mirlashda barzikorlarning ishtiroki 
shart edi.
Shaharlar XI-XII asrlarda kengaydi va aholisining soni ko`payib yanada 
gavjumlashdi. Samarqand, Buxoro, Termiz, O`zgan, Toshkent shaharlari ichki va 
tashqi savdo uchun turli hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaradigan hamda 
chaqa-tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratining markaziga aylandi. 
Shaharlar markazida saroylar, masjid, madrasa, minora, hammom qad ko`taradi. 
XI-XII asrning sirli koshinkor va qabartma naqshli sopol tovoqlari, rangdor shisha 
buyumlari, naqshinkor mis idishlari xilma-xilligi va nafisligi bilan ajralib turadi. 
Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning taraqqiy etishi bilan bozor 
tijoratida pulga talab oshadi, natijada kumush va misdan chaqa-tangalar zarb 
qiladi. Bolasog’un, Taroz, O`zgan, Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlarida pul 
chiqaradigan zarbxonalar bo`lgan.