Профилактикаси ва


I. ТОРТИНЧОКЛИК ПСИХОКОРРЕКЦИЯСИНИНГ


Download 3.22 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/51
Sana22.11.2023
Hajmi3.22 Mb.
#1794745
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51
Bog'liq
Кичик-мактаб-ёшидаги-болаларда.Нишонова

I. ТОРТИНЧОКЛИК ПСИХОКОРРЕКЦИЯСИНИНГ 
АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ
1Л. Психокоррекциянинг асосий йуналишлари
Диагностика ва коррекциянинг бирлиги тамойили. 
Коррекция ва психологик диагностика бирлиги тамойили 
психологик амалиётнинг узига хос феномени сифатида 
психологик 
ёрдам 
курсатиш 
жараёни 
яхлитлиги, 
мужассамлашганлигини акс эттиради. И.В. Дубровина, 
Д.Б. Элконин ва бошкаларнинг асарларида батафсил 
ёритиб берилган мазкур тамойил бутун коррекцион 
фаолиятнинг 
негизи 
деб 
эътироф 
этилади, 
зотан, 
коррекцион фаолият самарадорлигининг туксон фоизи 
аввал 
амалга 
оширилган 
психологик 
диагностика 
жараёнининг чукурлш и, жиддийлиги билан белгиланади. 
Ушбу тамойил икки йуналишда амалга оширилади.
Биринчидан, коррекцион муолажаларни психологик 
диагностика изланишлари билан уйгунлигини таъминлаш, 
унинг асосида бирламчи хулоса тузиш ва коррекцион- 
ривожлантирув ишнинг максад ва вазифаларини аниклаш 
зарур.
Коррекцион иш самараси факатгина дастлабки пухта 
психологик диагностика ишлари билан белгиланади. Шу 
билан бирга «..энг аник, чукур ташхнс маълумотлари агар 
улар жиддий уйланган психологик-педагогик коррекцион 
тадбирлар тизими билан уйгунлаштирилмаса маънисиз 
булиб колиши мумкин» (Д.Б. Элконин, 1989).
Иккинчидан. 
психологнинг 
коррекцион-
ривожлантирув фаолияти мижознинг шу жараёндаги 
кечинмалари 
ва 
хис-туйгулари, 
эмоционал 
холати 
динамикаси, фаолияти, феъл-атвори, шахе узгаРиши 
динамикасининг доимий назоратини талаб этади. Ушбу 
назорат дастури вазифаларга зарурий 
у з г а Рт и Ри ш л а р
киритишни, 
мижозга 
психологик 
таъсир 
курсатиш


у с луб лари в а воситаларини вактида янгилаш имконини 
беради.
Тараккиётиинг нормаллиги тамойили. Тараккиётнинг 
"нормативлиги" тамойили психик тараккиётнинг асосий 
конуниятларини 
хисобга 
олишни, 
бола 
шахси 
ривожланиши 
учун 
тараккиёт 
боскичлари 
кетма- 
кет лигини 
таъминлайди. 
Масалан: 
богча 
ёншдаги 
болаларга нисбатан бундай юхори талабчанликка мисол 
сифатида ота - оналарнинг диккатини бир жойга туплай 
олмаслик, кайсарлик. айтган ишини бажармаслик каби 
болалар устидан килган шикоятларини келтириш мумкин. 
Тараккиётнинг нормативлиги тамойили билан "юкоридан 
пастга" тузатиш тамойили узвий богланган етакчи роли 
эътиборга 
олинади. 
"Пастдан 
-юкорига" 
тузатиш 
тарафдорлари тузатиш ишларининг асосий мазмуни 
сифатида болада мавжуд психологик кобилиятларни машк 
килдиришни курсатади. Бу ер да таълим тараккиётдан 
кейин келади.
Ривожланиш нормативлиги деганда онтогенетик 
тараккиётнинг ёш боскичлари, уларнинг бир-бирларининг 
урнини изчил эгаллашлари жараёни назарда тутилади.
«Психологик 
ёш» 
Л.С.Виготский 
томонидан 
киритилган тушунчадир. Бу шахе тузилишини, унинг 
фаолиятини шундай янги тоифасики, у боланинг онгини, 
мухитга булган муносабати, унинг ички ва ташки 
оламини, айни вакддаги ривожланишини асослаб, аникдаб 
берадиган психик ва ижтимоий узгаришлардир.
Шундай килиб, боланинг ривожланиш даражасини 
ёш меъёрларига мое келишини бахолашда ва коррекцион 
максадларни белгилашда куйидаги характеристикаларни 
инобатга олиш зарур:
Коррекциянинг 
“юкоридан 
пастга” 
тамойили. 
Л.С.Виготский томонидан илгари сурилган ушбу тамойил 
коррекцион иш йуналишини очиб беради. Психологнинг 
диккат марказида ривожланишнинг эртанги куни туради,


коррекцией 
фаодиятнинг 
асосий 
мазмуни: 
мижоз 
«тараккиётининг 
истщболли 
худуди»ни 
яратишдир 
(бундай 
мижозлар 
Л.С.Виготскийда 
болалар 
эди). 
«Юкоридан 
куйига» 
тамойилига биноан коррекция 
илгарилаб борувчи характерга эга булиб, у янги 
психологик хосилаларни уз вактида шакллантиришга 
йуналтирилгаи психологик фаолият сифатида тузилади.
Коррекциянинг "пастдан юкорига” тамойили. Ушбу 
тамойил амалга оширилаётганда коррекцион ишнинг 
асосий 
мазмуни 
сифатида 
мавжуд 
психологик 
кобилиятлар захирасини ишга солиш назарда тутилади. Бу 
тамойил, асосан, бихевиористик ёндашув тарафдорлари 
томонидан амалга оширилади. Уларнинг нуктаи-назарига 
кура хулк-атвор коррекцияси, ижтимоий маъкулланган 
хулкни мустахдамлаш ва ижтимоий номаъкул феъл- 
атворни тормозлаш максадида, аввалдан мавжуд булган 
хулкий андозаларни (хох ижобий булсин, хох салбий) 
кучайтириш оркали амалга оширилиши лозим.
Коррекция марказида хулкнинг мураккаблашуви ва 
модификациялашуви. 
хулкий 
репертуарда мужассам 
реакциялар 
комбинацияси 
сифатида 
тушуниладиган 
психик ривожланишнинг мавжуд даражаси туради.
Психик 
фаолият 
тараккиётининг 
тизимлилик 
тамойили. Бу тамойил коррекцион ишда ривожлантирув 
ва профилактик вазифаларни хисобга олиш заруриятини 
тугдиради. Мазкур вазифалар тизимлилиги шахе турли 
жихатларининг 
узаро 
богликлигини 
ва 
уларнинг 
ривожланиши гетерохрон (бирдай эмас) лигини акс 
эттиради. Шахе ривожланишининг хамма жихатлари 
психика тузилишининг тизимлилиги туфайли узаР° 
боглик. Коррекцион ривожлантирув фаолиятнинг максад 
ва вазифаларини белгилашда факатгина бугунги кунда 
долзарб булган муаммолар билан чекланмасдан кейинги 
ривожланишни хам- хисобга олиш керак. 
Вактида


курилган чоралар ривожланишдаги турли огишларнинг 
олдини олади.
Коррекцион 
ишнинг 
стратегиясини 
аниклашда 
ривожланишнинг 
тизимлилик 
тамойили 
«юкоридан 
куйига» 
коррекцион тамойил билан узвий 
боглик 
эканлигини курамиз: текширув пайтига бола эришган 
тараккиёт даражасининг тизимли тахдили тараккиётнинг 
истикболли худудини белгиловчи. ал охи да ривожланиш 
боскичларида 
шаклланган 
психик 
фаолият 
куринишларининг мавжуд иерархиясини акс эттирувчи 
тараккиётнинг- марказий чегараси нуктаи назаридан 
амалга оширилади.
Коррекциянинг фаолиятли тамойили. У шоу тамойил 
коррекцион уринишларнинг татбик предметини. максадга 
эришиш усуллари ва воситаларини танлашни, коррекцион 
ишни утказиш тактикасини, куйилган максадларни амалга 
ошириш йуллари ва усулларини белгилайди.
Коррекцион-ривожлантирув таъсирнинг асосий усу ли 
сифатида мижознинг фаол фаолиятини ташкиллаштириш 
назарда 
тутилади. 
Шахе 
ривожланишида 
ижобий 
узгаришлар учун зарур булган асос яратилади. Мазкур 
тамойилга кура коррекцион ишнинг асосий йуналиши 
булиб 
мижозда 
предметли 
фаолиятнинг 
турли 
жабхаларига: шахслараро муносабатлар, пировардида, 
тараккиётнинг 
ижтимоий 
вазиятига 
дойр, 
хусусий 
йуналишнинг 
умумлашган 
услубларини 
максадга 
мувофик равишда шакллантириш илгари сурилади.
Болалар билан булган коррекцион ишда «етакчи 
фаолият» 
тушунчаси 
ишлатилади. 
Мактабгача 
ва 
бошлангич мактаб ёшида бундай фаолият уйин, усмирлик 
ёшида мулокот ва хамкорликдаги фаолиятдир.
Коррекциянинг 
фаолиятга 
дойр 
тамойили: 
биринчидан, 
коррекцион 
уринишларнинг 
тадбик 
предметини 
аниклаб 
берса, 
иккинчидан, 
хусусий 
йуналишларнинг умумлашган усулларини шакллантириш


нули билан ёшга хос фаолият куринишларини уюштириш 
оркали 
коррекцион 
методларни 
белгилайди.Шахсга 
йуналтирилган терапия. 1951 йилда К.Роджерс узининг 
шахе ва хулк-атвор назариясини “Мижозга йуналтирилган 
терапия"’ китобида келтириб утади. Ушбу назарияга. кура 
хавотирланиш бу организмнинг идрок олди вазиятга 
нокулайлик ва кузгалиш куринишидаги реакциясидир. 
Хавотирланиш холатида идрок ва тушунишда “Мен”- 
концепцияси ёки малака уртасида номувофиклик ёки 
ноконгруентликиинг 
вужудга 
келиши 
кузатилади. 
Натижада “Мен”-концепциясининг хозирги холатида 
етакчи 
булган узгаришлар вужудга келади. 
Ушбу 
назарияга кура, инсон узини тушуниш ва узгартириш учун 
чексиз катта имкониятларга эга. Бирок бу имкониятларни 
кашф этиш ва руёбга чикариш учун одамга махсус шароит 
керак. Бу шароит уч шартга асосланади:
Ушбу 
терапевтик 
йуналишда 
асосий 
эътибор 
тераиевтик методга эмас, балки психолог ва мижоз 
уртасидаги муносабатга каратилади. Бунда психолог 
мижозни бошкармайди, унга курсатма бермайди. факат 
узаро муносабатда очиклик, самимийлик, хамдардлик 
мухитини яратади. Мижоз уз муаммосининг ечимини узи 
топади. Шахсга йуналтирилган терапияда куйидаги 
машклар кулланилади:
А. 
'‘Узлик идеал узликка карши”. Мижозга узидан 
норози булган жихатларни ёзиб бериш таклиф этилади. 
Бунда реал ва идеал “Мен” хакидаги тасаввурларнинг 
уртасидаги тафовутни акс эттириш с5фалади. Масалан, 
инсон узидаги бирор камчиликни баён этгач, шу 
вазиятдаги идеал «Мен”нинг холатини хам ифодалаши 
лозим булади.
Б. “Мижозга йуналтирилган терапевт”. Бу машк 
гурухий 
холатда 
алохида 
жуфтликларда 
амалга 
оширилади. Шерик танлаш ихтиёрийдир. Бунда мижоздан 
шеригига айтиб бериш кийин кечадигап, масалан, ёлгон
ю


гапирган. нох,ак булган вазиятларни сузлаб бериш 
суралади. Терапевт ролини бажарувчи шерик эса уни 
диктат билан тинглаб, максимал даражада тушуниши ва 
х,икояни кайта сузлаб бериши лозим булади. Аммо бунда 
шеригининг хак ёки нохдьушгини бахоламаган холда 
шерикка тенг муносабатда булиш талаб эти л ад и. Сунг 
роллар алмашилган холда машк давом эттирилади.
В. К,аршиликлар тахлили”. Бу машк жуфтликларда. 
шахсий каршиликни англаш максади да утказилади. 
Жуфтликнинг хар бир аъзосидан узи учун кадрли булган 
бирор сир хаки да уйдаш суралади. Сунг бу сирни 
шеригига айтса, у кандай жавоб реакпияси курсатиши 
мумкинлигини тасаввур этиш таклиф этилади. Аммо 
мухокама жараёнида узининг сири хакида эмас, балки 
факатгина шеригининг намоён этиши мумкин булган 
жавоб реакцияси хакида сузлаш таклиф этилади.
Экзистенциал терапия.Ушбу терапевтик йуналиш 
асосчилари Р.Мей ва И.Ялом х,исобланади. Бу назария 
динамик характерда булиб, унда терапия мижознинг 
универсал 
экзистенсиал 
нотинчлигига 
карама-карши 
равишда олиб борилади.
Бу терапевтик йуналишнинг асосий мохдяги “ннсон 
субъективлиги унинг хаётий тажрибаси натижасидир” 
деган фикрга таянади. Бу йуналишнинг асосий вазифаси -
инсонга 
хаётнинг 
фундаментам 
саволларига 
жавоб 
тоиишга 
кумаклашишдан 
иборат. 
Д.Бужентал 
экзистенциал 
ёндашувнинг 
назариётчиси 
сифатида 
куйидаги фикрларни билдиради:
1) инсон кисмларнинг бирлашмаси эмас, балки 
яхлитликдир;
2) 
шахе 
-
одам 
сифатида 
шахсий 
инсоний 
муаммоларни мужассам этади;
3) инсон англашга ва аклан бирор хатти-харакатни 
амалга оширишга кодирдир;
4) инсон доимо танлаш имкониятига эга;
л


5) 
инсон хулк-атвори доимо интенционалдир, яъни 
сабабга эга ва у доимо онгли равишда карор кабул кила 
олади.
Юкоридагилардан келиб чиккан холда экзистенциал 
терапиянииг асосий негизини куйидагилар деб хисоблаш 
мумкин:
A. Психотерапевтик жараёнда тулик иштирок этишни 
таъминлаш. Бунда мижоз бу жараёнга кизикиши, чукур 
киришиши, узи ва уз хаётига эътиборли булиши лозим. 
Шунда субъективликнинг чукур мохияти намоён булади.
Б. Мижозни узига нисбатан мавжуд булган чукур 
кизикишларига йуналтириш. Баъзан бундай кизикиш 
сусайган булиб, шу туфайли мижоз тераиияга мухтожлик 
сезадк.
B, Мижознинг уз кизикишини изохлаши субъектив 
кечинмаларга диккатининг каратилишида муаммони хал 
этиш имкониятини кенгайтиради. Бу жараёнда узига 
тулик эътибор каратилади, айникса. тана сезгилари, 
эмоциялар, фикрлар алохида зътиборга олинади.
Г. Каршнликкинг пайдо булиш эхтимоли. Бу вазият 
инсон "Мен ва ташки олам” тузилмасини шакллантиргани 
туфайли уз гтчки имкониятларига кириб боришининг 
чегараланганлигида акс этади.
Д. Экзистенциал психотерапия жараёни “Мен ва 
ташки олам’' тизимини, идрокнинг шахсий тузилмасини 
узгартирувчи ички узини узи англаш жараёнидан ташкил 
топади;
Е. 
Психотерапиянинг 
самараси 
шахе 
хаётий 
хисларининг 
кенгайгани 
ва 
яшаш 
кобилиятининг 
ошганлигида акс этади.
Когнитив ху лк-атвор йуналиши.Мазкур йуналиш 
тамойилларини Д.Уотсон, Б.Скиннер уз ишларида асослаб 
беришган. 
Бу 
йуналиш 
намоёидалари 
мижоз 
муаммоларини атроф-мухит таъсирига жавобан юзага 
келадиган 
ноадаптив 
хулк-атвор 
шаклида 
куриб


чи кади л ар. Демак. ноадаптив хулк-атворни максадга 
йуналган таъсир асосида ижобий томонга узгартириш 
мумкин, деган фикрни илгари суришади.
Когнитив хулк-атворнинг асосий томонлари:
1.Талим-тарбия 
жараёнидаги 
муаммолар 
хулк- 
атвордаги муаммоларни келтириб чикаради.
2.Хулк-атвор реакция лари организмни ташки мухит 
таъсирига жавобидир.
3.Хулк-атворни 
моделлаштириш 
психотерапевтик 
жараён булиб, унда когнитив жихдг хал килувчи 
хисобланади.
Шундай килиб, хулк-атвор таъсир курсатиш объекти 
булиб намоён булади, яъни салбий хулк-атвор нотугри 
узлаштирилган хулк-атвор куникмаларининг махсулидир.
Мутахасис психологик ёрдам бериш жараёнида у 
муаммоли деб хисоблаган вазиятдаги шахснинг хулк- 
атвори хакидаги маълумотларга асосланади, чунки хулк- 
атвор кузатув натижасида 
хам узгариши мумкин, деб 
хисобланади.
Когнитив хулк-атвор йуналишида куйидаги методлар 
кулланади:
1 .Уз-узини 
назорат 
килиш(чукур 
релаксацияга 
ургатиш, куркув боскичларини аниклаш, релаксация 
машклари ёрдамида хавотирлик ва куркув орасидаги 
богликликларни аниклаш. хулк-атворни моделлаштириш 
ва исталган хатти-харакатларни ку л л а б - ку в в ат л а ш);
2. Уз-узини кузатиш(кундалик тутиш);
3.Шартномалар 
тузиш(мижоз-мутахасис, 
мижоз- 
якинлари, мижоз-уз-узи билан);
4.Уйга вазифалар(уйда бажариш учун берилган 
топширикдар).
Психологик ёрдамни самарадорлиги мижоз ну^таи 
назарини фаоллаштиришга асосланади. Когнитив хулк- 
атвор йуналишида фаолият курсатаётган психологнинг 
асосий вазифаси диагностик-укит}’в хисобланади.


Психокоррекнион фаолият тамойиллари: Болалар 
психик тараккиётини тузатиш, психологик хизматни 
ташкил этиш муаммоси буйича чет эл психологиясига 
мурожаат килишимиз куйидагилар билан боглик;:
1) Чет - эл психологиясида тузатиш ишларининг 
техникаси. уни утказиш тартиблари, методлари, жуда 
яхши ишланган булиб. амалий психологик вазифаларига 
мослаштирилган дир;
2) 
сунгги 
вактларда 
тузатиш 
методлари 
ва 
техникаларини, 
уларнинг- 
назарий 
манбалари 
ва 
асосларини тахлил килмасдан тугридан-тугри нотанкидий 
узлаштириш кучаймокда.
Чет эл психологиясидаги бола психик тараккиётини 
тузатиш муаммосидаги барча нуктаи назарларни 2 гурухга 
ажратамиз:
а) психодинамик нуктаи назар буйича терапевтик куч 
онгни, унинг тузилишини ривожлантиршига каратилади;
б) хулкий нуктаи назар буйича индивиднинг ташки 
мухитда 
фаоллигини 
аниклайдиган 
стимул-реакция 
богланишининг куринишини узгартиришдан иборат.
Собик Совет психологаясида тузатиш уч асосий 
тамойилда амалга оширилади.
1. Тараккиётнинг нормативлиги тамойили.
2. "Юкоридан пастга" тузатиш тамойили.
3. Психик тараккиётнинг системалиги тамойилидир.
Психокоррекпион 
тадбирлар 
ривожланишдаги
огишларни тугрилашга йуналтирилган. Шу туфайли бир 
катор долзарб саволлар пай до булади:
-
Ривожланишдаги 
огишлар 
деганда 
нимани 
тушуниш керак?
- Психологик коррекцияни амалга оширишга дойр 
кандай курсатмалар мавжуд?
-
Коррекцион 
масалаларнинг 
максадга 
мувофиклигини белгилаш масъулиятини ким уз буйнига 
олади ва карор кабул килади?


-
Коррекция самарадорлигини ким ва нимага 
асосланиб бах,олайди?
Коррекцион 
иш 
амалиётида 
ривожланишдаги 
Кийинчиликлар 
сабабларини 
тушунтирувчи 
турли 
моделлар мавжуд.
Биологик модел огишларнинг келиб 
чикиптини 
органик 
етилиш 
темпининг 
секинлашуви 
билан 
изохдайди.
Тиббий 
модел 
-
ривожланишдаги 
огиш, 
кийинчиликлар ва муаммоларни аномал ривожланиш 
сохдсига олиб чикади.
Интераксионистик модел - тараккиёт муаммоларини 
вужудга келишида шахе ва мухдт )фтасидаги узаро 
таъсирларнинг бузилиши. хусусан, боланинг сенсор ва 
ижтимоий депривацияси окибатларини алохида кайд этиб 
утади.
Педагогик модел - огишларнинг сабабини педагогик 
ва ижтимоий каровсизликда куради.
Фаолиятга дойр модел - етакчи фаолият куриниши ва 
мазкур ёш боскичи учун одатий фаолият турларини 
шаклланмаганлигини диккат марказига куяди.
Коррещион иш максадларининг куйилиши психик 
ривожланишнинг назарий модели билан узвий боглик.
Коррекцион максадларни куйишда учта асосий 
йуналиш фаркланади:
Чет эл психологиясида бола ривожланишидаги 
кийинчиликлар шахенинг ички структураси (З.Фрейд, 
М.Клайн ва х.к.) ёки мухит бузилганлигида, ёки иккала 
сабаб бирлашганда юзага келади, деб хдеоблашади. 
Пировардида, 
таъсир 
курсатишнинг 
максади 
шахе 
уйгунлиги ва психодинамик куч л ар балансини тиклашдан 
иборат, деб тушунилади. Коррекцион ишнинг техникаси 
ва усулларининг танланиши унинг максадлари билан 
белгиланади.


Максадларни 
конкретлаштиришда 
куйидаги 
коидаларни хисобга олиш л озим:
1. Коррекция максадлари негатив эмас, позитив 
шаклда тузилиши керак. Максадлар инкор сузлари билан 
тузилмаслиги шарт, уларнинг таъкикловчи характерга эга 
булиши 
мижознинг 
ривожланиш 
имкониятларини, 
ташаббусларини чегаралаб куйиши мумкин. Коррекция 
максадларини аниклашнинг негатив шакли бартараф 
этилиши 
лозим 
булган 
хулк-атвор 
хусусиятлар 
тавсифидан иборат.
Коррекцион муддаоларнинг позитив шакли мижозда 
шаклланиши керак булган хусусиятларни уз ичига олади.
2. Коррекция максадлари реал тузилиши керак. Агар 
максадлар 
реал 
холатдан 
узок 
булса, 
унда 
психокоррекцион дастур фойдадан кура купрок зарар 
келтириши мумкин.
3. 
У мумий 
максадлар 
куйилганда. 
шахе 
тараккиётининг якин ва олис истикболини хисобга 
олиниши керак. Шахснинг, нафакат коррекция тугаган 
вактидаги 
курсагкичларини. 
балки 
кейинрок 
руй 
берадиган ривожланиш боскичларидаги узгаРишларни 
хам камраб олиши керак.
4. Коррекцион ишнинг самараси анча узок вакт 
давомида 
намоён 
булишини 
ёдда 
тутиш 
лозим. 
Коррекцион иш жараёнида, унинг якунланишида ва, 
нихоят, тахминан ярим йил утгандан кейин, коррекцион 
ишнинг муваффакиятли ёки муваффакиятсизлиги хакида 
гапириш мумкин.
Шундай 
килиб. 
психологлар 
тортинчоклик 
психокоррекциясида юкоридаги тамойил ва йуналишларга 
таяниши максадга мувофик.



Download 3.22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling