Профилактикаси ва


Download 3.22 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/51
Sana22.11.2023
Hajmi3.22 Mb.
#1794745
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51
Bog'liq
Кичик-мактаб-ёшидаги-болаларда.Нишонова

Бириичи йуналиш. Инсоннинг салбий бахоланишида. 
омадсизликларда. уятли ва нокулай вазиятларда куркувни 
енгишга ёрдам бериш билан биргаликда, уни уз харакати 
оркали бажарган ишлари учун рагбатлантирилса, куллаб- 
кувватланса, 
атрофдагилар 
томонидан 
эътиборлирок 
булса унга “янгитдан тутилиш" учун имконият яратамиз. 
Шунда у эришган ютукларнни бахтдек кабул килиб, 
омадсизлик ва нохуш холатларнинг сабабларини излаб, 
узини кийнагандан кура, уни енгишга ва хал килишга 
харакат килиш иштиёки пайдо булади [12]. Тортинчок 
болалар билан 
бу йуналиш 
оркали ишлашда. 
Ф. 
Зимбардонинг тавсияларича, куйидагилар зарур:
❖ узининг идеалини аниклаб олиш;
❖ хаётдан бахра олишни урганиш;
❖ атрофдагиларнинг 
таъсири, 
узининг 
хаётида 
канчалик ахамиятлн эканлигини бахолаш;
❖ узини кабул килмаслик ва паст бахо беришни 
инкор этиш;
❖ узига нисбатан ишончни ривожлантириш;
❖ омадни - узининг эришган ютуклари сифатида 
кабул килишни урганиш. 
Ф.Зимбардо 
асосий ургуни ижтимоий белгиларга каратиб. ота- 
оналарга, тарбиячиларга в а укитувчиларга хеч качон


болани “тортинчок'’ деб аташга йул куймасликни, тавсия 
этади.
Иккинчи йуналиш. Мулокотчанлик куникмаларида 
камчилик-ларни коррекция килиш. Мулокогчанликии 
ривожлантириш тортинчокликни енгишда ёрдам беради. 
Шундагииа, тасодифий учрашувда субъект узини нокулай 
хис этмай. жимликии саклаб турмай, мулокотга кириша 
олади. Агар субъект жим туриб, нимадир айтишни 
билмаса, унда у бу пайтда, узини жуда нокулай хис килиб, 
хаёлида 
хунук 
куринаётган 
купгина 
вазиятларни 
уйлаётган булади. Качонки, тортинчок одам узининг 
сухбатдошига кизикиш уйготиб, унинг гапларини диккат 
билан эшитишни бошласагина, унинг хаёлидаги салбий 
фикрлари уз-узидан таркалиб кетади. Шунинг учун 
мулокот жараёнида, табассум, бош билан маъкуллаш 
харакати, диккат билан эшитиш, гапни бошлаш ва 
сухбатни тугатиш каби ижтимоий куникмаларни машк 
килдириш, узаро сухбагнинг ижобий якунланишига олиб 
келади. Ижтимоий вазиятларда хатти-харакатларни тугри 
амалга ошириш учун (психологик нуктаи назардан), 
мижозларга 
тавсиялар 
хамда 
мулокотчанлик 
куникмаларини кайта ишлашда хам уй вазифалари 
берилади [139]. Мисол учун: уларга нотаниш инсон билан 
телефонда ёки жамоа орасида сухбатлашиш. сухбатдошга 
нисбатан ижобий, мактов гапларни айтишни машк килиш, 
мулокотда 
фойдаланиш 
мумкин 
булган 
кизикарли 
маълумотларни олдиндан тайёрлаш, сухбатни бошлашда 
сузлардан тугри фойдаланиш, сухбат давомида юзага 
келгаи нокулай вазиятдан чикиб кетиш сузларни топиш, 
маълумот ёки маслахат учун мурожаат килишни урганиш, 
савол билан укитувчи. хамкасб ёки бошликка мурожаат 
килишни таклиф килишади.
Учинчи иу налган. 
Алохида эътибор каратилади, 
чунки, тортинчок инсонлар, келажакдаги мавхум хаётдан 
куркувларни 
енгишдан 
кура, 
атрофдаги 
нарса 
ва


ходисаларни. бошкалардан кура купрок ва кенгрок идрок 
килшпга мухтож булишади. Улар узок; уйлаб, кам харакат 
киладилар. 
Тортинчоклик 
института 
психологлари, 
мижозларга хавотирликни камайтириб, диккат эътиборни 
атрофдаги нарса ва ходисаларга карагишни тавсия 
киладилар.
Пало-Альтодаги 
•’Тортинчоклик 
институти”да 
психокоррекцион маштулотларнинг юкори курсаткич 
натижалари, гурухдаги тортинчок инсонларнинг самимий 
муносабати, мулокот жараёнида бир-бирини куллаб- 
кувватлаш каби илик мухитнинг яратилганлиги билан 
чамбарчас боглик. Мижозлар эгаллаган билимларини 
амалиётда 
куллаш 
жараёнида, 
терапевт 
уларнинг 
шахслараро муносабатлардаги хатти-харакатларнинг мос 
келишини 
моделлаштиради. 
Психокоррек-ция 
иши 
жараёнида, 
иштирокчилар 
томонидан 
кундалик 
юритилиб, 
унга 
тортинчоклик 
хиссини 
уйготган 
ходисаларни, ноурин хатти-харакатни ёки хохиш билан 
бажарилаётган ишнинг тусикларга дуч келиши ва бундай 
тусикларни кандай енгиб утганликларини, аник режа 
асосида ёзиб боришади.
Шунингдек, тортинчокликни коррекция килишда 
А.Добрович 
[3] 
нинг фикрича, купгина инсонлар, 
шунингдек тортинчоклар хам никоб кийиб юришади. 
“Никоб - бу мулокот килмасдан, мулокот килиш 
усулидир. Хушм)'Омала никоби, хамдардлик никоби, 
эркинлик никоби. огир-вазминлик никоби. одобсизлик 
никоби ва бошка никоблар мавжуд" булади [3;21-б]. 
Инсон 
мулокот 
жараёнида 
химояланиши 
учун, 
гапираётганда ёки ниманидир бажараётганда имо-ишора, 
интонация, хатти-харакат ва мимикалардан фойдаланади. 
А.Добрович гурух иштирокчиларига никобдан воз кечиб, 
роль уйнашни таклиф килади. Никоб - мулокотдан 
узоклашшпни намоён килса, роль-млмокотга интилиш ва 
тайёрликни 
билдиради. 
Никобдаги 
хатти-харакатлар


хатто, инсон узи англамаса ха 
у
:, олдиндан тайёрланган 
булади. Ник,обда инсоннинг “Мен”- образи яширинган 
булиб, ролда эса, темперамент, артистлилик ва хдс- 
туйгуларда намоён булади [3; 22-6]. Ролдаги хатти- 
харакатлар икки юзламачилик эмас, чунки инсон ролдаги 
хатти-харакатлари оркали, сухбатдошига эътиборлиликни, 
маъкуллашни, уни куллаб-кувватлашга тайёр эканини 
билдиради. Рол инсондаги эркинликни, очикликни ва 
узини намоён килишдаги куркувни енгишни тарбиялайди.
Муаллиф узининг тренинг машгулотларида. юкорида 
таъкидганимиздек, иштирокчилар “никобни ечиб” ва 
“ролга киришиш”га харакат килиш ада. Ролли хатти- 
харакатларни 
амалга 
ошириш . учун 
иштирокчилар 
сухбатдошининг холатини кузатишга урганиши керак. 
Тортинчокликни енгишнинг умумий масаласи, бу мулокот 
жараёнида узининг катыш белгилаб олган коидалардан, 
рамкадан узоклашиш - узини кандай инсон булса, 
шундайлигича кура олиш, узига нисбатан самимий 
муносабатда 
булиш 
(рол 
уйнаш 
жараёнида 
хам 
сохталикдаи кочиш керак), 
у з г а - т а р н и н г
Ички холатини 
тушуна олишни ва узига зарар етказмаган холда 
характеридаги табиийликни саклаб колишга урганиши 
керак.
А.Добрович тортинчок инсонлар билан ишлашнинг 
куйидаги йуналишларини курсатган;
- уз “Мен”- образи билан танишув;
- мулокотчанлик малакаларини ривожлантириш;
- эмпатия ва аффилиацияни ривожлантириш.
Х,ар бир йуналишни амалга оширишда муаллифлар 
томонидан, 
ролли 
треиинглар 
ва 
психодрамма 
элементларидан 
фойдаланиб, 
унга: 
кичик-маъруза, 
арттерапия машклари, раке терапия ва машгулотлар 
киради. Буларнинг хаммаси тренинг иштирокчиларига 
мулокотчанлик ва мулокот маданиятини эгаллашга ёрдам 
беради.


Шулар каторида психолог Э.Б.Попкова тортинчоклик 
муаммосини К.Юнгнинг концепцияси нуктаи назаридан 
келиб чикиб, психоаналитикларнинг куйидаги фикрларига 
таянган 
холда, 
“Бартараф 
этиш" 
деб 
номланган 
тортинчокликнинг психокоррекцион дастурини яратди. 
Дастурнинг асосий максади ва вазифалари, болаларда уз- 
узини англаши, узини мустакил, эркин шахе сифатида 
кабул килиши, узига нисбатан ишончни, гурухда уз 
урнига эга булишни ва узига адекват бахо беришни 
шакллантириш ва ривожлантиришдир.
• Тортинчоклик - уз кобигига тула ураб олинган. 
узини намоён килишга уяладиган, хатти-харакатларининг 
онги оркали катъиян бошкариладиган хусусиятдир. 
Комплекслар индивиднинг онгли равишда тугри ва эркин 
хаёт кечиришда доим халакит килади ва зарар етказади.
• Тортинчокликни 
коррекция 
килиш да, 
комплекснинг алохида аломатларини бартараф этишдан 
кура, айнан яхлит комплексларга аник йуналишни 
белгилаб олиш лозим. Чунки, бир аломатнинг бартараф 
этилиши янгисини пайдо булишига олиб келади, асосий 
сабаб, яъни комплекс хамон мавжуд булиб ва 
у
таъсирини курсатишда давом этади.
• Коррекциянинг максади, инсонда англанилмаган, 
хиссий куролланган “комплекс”ни. кайта тушуниб англаб
унинг 
миссий 
белгиларни 
узгартириб, 
аффект 
йуналишини алмаштириш керак. Яъни, максад - комплекс 
негизида ётган аломатларни эмас балки, айнан аффектни 
бартараф этишдир.
Шахе тортинчоклиги буйича илмий тадкикот ишини 
олиб борган психолог А.Н.Белоусованинг фикрича, 
тортинчоклик коррекциясини шундай тузиш керакки, 
тортинчок 
субъектнинг 
ривожланиш 
жараёнида 
шаклланланган “Мен”- образидаги хавотирлик ва уз-узига 
ишончеизлик хиссиётларини пасайтириш оркали амалга 
ошириш мумкин[1]. Хавотирликни пасайтириш ва узига


ниебатан ишончни оширишда, шахсдаги ички низонинг 
пасайиш 
кузатилиб 
ва 
шахсий 
тортинчокдикнинг 
тузилишида узгаришлар содир булади. Шахснинг юкори 
даражадаги талабгорликка эришиш мотиви, унинг умумий 
фаоллиги 
узига 
ниебатан 
ишончга 
ва 
ижобий 
хиссиётларга 
мустахкамланиб 
боради. 
Шунингдек 
ижодйлик 
хам 
“Мен”-
образининг 
ижобий 
ривожланишига ва мустахкамланишига боглик булади. 
Уз-узини назорат килиш ва ички хиссиётларнинг назорати 
бундай жараёнларни бошкариб ту ради.
Тортинчокликни 
бартараф 
этишда. 
ижтимоий 
билимларни 
ривожлантириш 
мацщларига 
алохида 
эътибор каратилиши, керакли натижаларни бермайди, 
зарур мулокотчанлик куникмаларини эгаллагани билан 
инсон барибир тортинчок булиб колаверади. Демак, 
аввалгидек шахслараро муносабатларда тажангликни хис 
килиб, мулокотдан кочишга харакат килади. Агар инсон 
тулик эмаслик хиссини бошдан кечираётган экан, унда, 
хеч кандай ютук ва муваффакиятлар уни кониктирмайди. 
Тулик шаклланмаганлик хиссидан, фа[<;атгина таълим ва 
фаолиятларда эришган объектив ютукларидан кутулиш 
мумкин эмас. Сабаби, бу ерда узига ниебатан паст бахо 
бериш хиссиёти хам мавжуддир. Уз-узига бахонинг паст 
берилиши, “Мен”- образи ва реал хаётдаги хатги- 
харакатлари орасидаги, солиштириш жараёни бузилганда, 
“Мен”- образи шунчалик нотугри англанадики, бунда 
инсон бир тухтамга келолмайди. Тортинчок инсонни, 
гурухий учрашувларда ёки психологик треиингларда, 
мулокотчанлик куникмаларига ургатиш мумкин, лекин, 
агар унинг “Мен”- образи узгармаган булса, у тортинчок 
булиб колаверади. Албатга, машклар жараёнида маълум 
маънода “Мен”- образида узгаришлар булади, бирок бу 
вактинчалик ва ахамиятсиздир.
А.Н.Белоусова 
томонидан 
ишлаб 
чикилган 
коррекцион 
тренинг, 
аник 
индивидуал 
психологик


муаммолари мавжуд гурухларга, айникса - тортинчок 
шахсларга тегишли [1].
Шахснинг шаклланиши: а) табиий (стихияли), б) аник 
максадга 
каратилган. 
в) 
уз-узини 
шакллантирган 
куринишда булиши мумкин. Шахе шаклланишининг 
охирги 
икки 
куриниши, 
шахедаги 
тортинчокликни 
коррекция 
килиш 
максадида. 
мутахассисни 
айнан 
психологик таъсир утказадиган методикаларни танлашга 
йуналтиради. 
Тортинчоклар 
билан 
психокоррекцион 
ишнинг юкори самарали формаси бу - иштирокчиларнинг 
узидаги 
узгаришларнинг 
фаол 
субъектлари 
хисобланадиган. узини англаш жараёиига кизикиши, 
узини намоён килишга интилиш хохишининг пайдо 
булиши, хамма учун уму ми й бир максад, шахслараро 
тажриба, шахслараро бир-бирини урганиши, шахеий 
ривожланиш ва узини эркин намоён кила оладиган 
психокоррекцион гурухидир.
Тренинг максади: тортинчок индивидларда уз-узини 
кабул килиш хусусиятини ривожлантириш оркали “М е н '- 
образини кжеалтириш.
Вазифалари: 

Download 3.22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling