Pul, kredit va banklar

4-mavzu: Pul tizimi tushunchasi, turlari va elementlari 
 
 
4.1. Pul tizimining mohiyati va elementlari 
4.2. Pul tizimining turlari
4.3. O‘zbekiston pul tizimining tashkil topishi va rivojlanishi
4.4. O‘zbekiston pul tizimining elementlari 
 
 
4.1. Pul tizimining mohiyati va elementlari 
 
XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida tovar – pul munosabatlarining 
rivojlanishi, xalqaro va mahalliy valyuta bozorlarining vujudga kelishi, 
shuningdek, davlatchilik asoslarining mustahkamlanishi davlat tomonidan pul 
muomalasini tartibga solishning zaruriyatini keltirib chiqardi. 
Davlat tomonidan pul muomalasini amalga oshirish tartibini belgilashda 
mamlakat tarixi, siyosiy holati, milliy an’analari hamda uning iqtisodiy salohiyati 
muhim ahamiyat kasb etadi.
Pul tizimi – bu mamlakatda pul muomalasini amalga oshirishning shakli 
bo‘lib, uning asosini milliy valyuta tashkil etadi va milliy valyuta orqali tartibga 
solinadi.
Pul tizimi quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 
1. 
pul tizimini tashkil etish tamoyillari;
2. 
pul birligi; 
3. 
baho masshtabi; 
4. 
pulning turlari; 
5. 
pul birliklari va belgilarini emissiya qilish tartibi va ularning 
ta’minlanganlik asoslari; 
6. 
pul muomalasini tartibga solishning usullari; 
7. 
mamlakatda pul oborotining tarkibi va uni tashkil etish. 
Pul tizimini tashkil etish tamoyillari –pul tizimini tashkil etishning asosiy 
elementlaridan hisoblandi. Pul tizimini tashkil etishda davlat tomonidan pul 
tizimini tashkil etishning tartib vaqoidalari nazarda tutiladi. Ta’kidlash joizki, 
bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan barcha mamlakatda muomalaga pul belgilarini 
emissiya qilish, bank tizimining tarkibi bir – biriga o‘xshasada har bir mamlakatda 
pul – kredit va moliya siyosatini amalga oshirishning o‘ziga xos tamoyillari
mavjud. Ushbu tamoyillarning asosiylari quyida keltirilgan.
Pul tizimini markazdan boshqarishi tamoyili. Pul tizimini boshqarishning 
ushbu tamoyili mamlakatni ma’muriy – taqsimlash modeliga xos bo‘lib, bu 
jarayonda barcha pul munosabatlari tegishli ko‘rsatma va reja asosida amalga 
oshiriladi. Mamlakatda faoliyat yuritadigan barcha banklar va ularning filiallari 
davlat ixtiyorida va nazorati ostida faoliyat yuritadi. Muomalada pul massasini 
tartibga solish tegishli reja va derektiv ko‘rsatmalar orqali bajariladi. 
Pul tizimini talab va taklif asosida tartibga solish tamoyili. Pul tizimini 
tashkil etishning ushbu tamoyilida asosiy e’tibor milliy valyutaning sotib olish 

---

qobiliyatini mustahkamligi va inflyatsiya darajasining normal me’yoriga qaratiladi. 
Mamlakat Markaziy banki mustaqil ravishda pul – kredit siyosatini amalga 
oshiradi, kredit muassasalari Markaziy bank tomonidan belgilangan tegishli 
iqtisodiy normativlarga rioya etgan holda o‘zining faoliyatini tashkil etadi.