Q. J. Mirzaev, E. Sh. Shavqiev,B. K. Janzakov innovatsion iqtisodiyoT

5.3. Innovatsion faoliyatda investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash

Innovatsion-investitsion faoliyat − korxona kiymatini oshirishning asosiy omili hisoblanadi. Chunki, u korxona daro­mad­la­ri­ning o‘sishini, moliyaviy xavf-xatarlar darajasining hamda ish­lab chikarish xarajatlarining kamayishini ta’minlaydi. Bu, tabi­iy­ki, korxona faoliyati samaradorligining oshishiga va mulkining ko‘pa­yishiga olib keladi.

Shu sababdan ham har qanday innovatsion-investitsion loyiha­ning samaradorligini baholash zarur bo‘ladi.
Innovatsion-investitsion loyiha samaradorligini baholash − ishlab chiqarishga kiritilayotgan kapitalning qaytib kelish mud­da­ti­ni va korxonaning rivojlanish sur’atini aniqlash hamda boshqa sotsial-iqtisodiy muommalarni hal etish imkonini beradi.
Turistik korxonalar faoliyatiga jalb qilinayotgan investitsiya­lar mumkin qadar ko‘proq foyda (qaytim) keltirishi lozim. Aks holda sarflangan resurslar behudaga ketadi, mulkdorlarning (qolaversa jamiyat a’zolarining) ilgarigi va hozirgi mehnati yo‘qqa chiqadi.
Innovatsion-investitsion faoliyatning iqtisodiy samara­dor­li­gini baholashda ikkita vazifa hal qilinadi:

• 
  kapital qo‘yilmalarning qoplanish muddati va daro­mad­li­li­gi nuqtai nazaridan, eng maqbul variant tanlash imkoniyatini yara­tuv­chi investitsion loyiha samaradorligini baholash;
  
• 
  turistik mahsulot ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yaxshilash maq­sadiga kiritiluvchi investitsiyalar samaradorligini baholash (qo‘­shimcha mahsulot ishlab chiqarish, tannarxni kamaytirish, foy­da­ni oshirish va hokazo).
  

Innovatsion–investitsion loyihalarni iqtisodiy jihatdan baholashda marketing tadqiqotlarini amalga oshirish ahamiyatli hisoblanadi. Marketing tadqiqot davomida talab va undan kelib chi­quv­chi taklif, bozor segmentatsiyasi, bahoni shakllantirish stra­te­giyasi, moliyalashtirish manbalari va boshqalar aniqlanadi.
Innovatsion-investitsion loyihalar muqobillik asosida tanlanadi. Tanlangan loyihani amalga oshirish uchun birlamchi-rux­sat beruvchi hujjatlar, texnik va boshqa qarorlar, jumladan, muhan­dislik ta’minoti, atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha chora-tadbirlar tayyorlanadi.
Innovatsion-investitsion loyihani baholashda vaqt omili ham hisobga olinadi. Har qanday loyiha ma’lum bir vaqt oralig‘ida o‘z samarasini beradi. Vaqt o‘tishi bilan unga mos ravishda u o‘z samarasini yo‘qotib boradi. Shu sababdan, loyihalarni baholashda investitsion ob’ektlarni ekspluatatsiya qilish muddati hisobga olinadi.
Amaliyotda, ko‘pincha, innovatsion-investitsion loyihalar turli xil variantlarda tuziladi va ko‘rib chiqiladi. Ular bir-biri bilan qiyoslanadi, so‘ngra ulardan eng maqbuli tanlab olinadi. Innovatsion-investitsion loyihalarning samara­dor­li­gi­ni baholashda quyidagilar asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi:

• 
  investitsiyalarning har bir so‘miga to‘g‘ri keluvchi qo‘shimcha mahsulot:
  

Bu yerda,
E –investitsiyalar samaradorligi;
YaMo, YaM1 – yalpi mahsulot, mos ravishda birlamchi va qo‘­shimcha investitsiyalarda;
Ik – qo‘shimcha investitsiyalar miqdori.

• 
  investitsiyalarning har bir so‘miga tannarxning pasayishi:
  

Bu yerda,
TN0, TN1 – mahsulot birligi tannarxi, mos ravishda, bir­lam­chi va qo‘shimcha investitsiyalarda;
Q – qo‘shimcha investitsiyalar kiritilgandan keyingi yillik mahsulot hajmi, natural o‘lchov birligi.

• 
  investitsiyalarning har bir so‘miga mahsulot ishlab chiqa­rish­da­gi mehnat xarajatlarini qisqartirish:
  

Bu yerda,
M0, M1 – mahsulot birligiga ishlab chiqarishda sarflanuvchi mehnat xarajatlari, mos ravishda qo‘shimcha investitsiyalar kiri­til­guncha va undan so‘ng. 

• 
  investitsiyalarning har bir so‘miga foydani oshirish:
  

Bu yerda,
F0, F1 – mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi foyda, mos ravishda qo‘shimcha investitsiyalar kiritilguncha va undan so‘ng.

• 
  investitsiyalarning qoplanish muddati.
  

Iqtisodiy samardorlikni baholash jarayonida kiritiluvchi investitsiyalarning qoplanish muddatini aniqlashning o‘ziga xos o‘r­ni bo‘lib, u quyidagi formula asosida aniqlanadi:

K Tok = (Fr1 – Fr0)

Bu yerda,
K – asosiy ishlab chiqarish fondlariga kiritiluvchi kapital
qo‘yilmalar hajmi;
Fr1– rejalashtirilayotgan davrning so‘nggi yilidagi foyda;
Fr0 – bazis yildagi foyda (rejadan oldingi davrning so‘nggi yili).
Kapital qo‘yilmalarning samaradorlik koeffitsienti qop­la­nish muddatiga teskari bo‘lgan kattalikdir. U quyidagi formula aso­sida hisoblanadi:

(Fr1 – Fr0) E = K

Yangi korxonalarni qurish, amaldagilarini qayta tiklash va kengaytirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarishni zamo­na­viy­lash­tirish ishlari qanchalik tez bajarilsa, buyurtmachi (investor) va pudratchi uchun shunchalik foydali bo‘ladi. Bu qo‘shimcha foyda olish imkoniyatini beradi.
Kundalik hayotda, yuqorida keltirilgan holatning aksi ham uchrab turadi, ya’ni ob’ektni foydalanishga topshirilish muddati o‘tib ketadi. Buning oqibatida investor, nafaqat kutilayotgan foydani olishdan mahrum bo‘ladi, ayni paytda, qo‘shimcha xara­jat­lar­ga duch keladi.
Ob’ektning muddatidan avval foydalanishga topshirilishi munosabati bilan olinadigan qo‘shimcha foyda, ya’ni iqtisodiy samara (Ekf) quyidagi formula asosida aniqlanadi:

Ekf = Yen×F×(Tsh – Ta)

Bu yerda,
Yen – samaradorlikning normativ koeffitsienti;
F – muddatidan avval foydalanishga topshiriluvchi
asosiy fondlar qiymati;
Tsh – ob’ektni foydalanishga topshirishning
shartnomadagi muddati;
Ta – ob’ektni foydalanishga topshirishning amaldagi
muddati.
Yangi qurilish yoki amaldagi korxonani qayta tiklash va ken­gay­tirish ishlari, ob’ektlarning sifat ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘r­satmagan holda qanchalik tez amalga oshirilsa, investitsiyalar sama­radorligi mos ravishda shunchalik yuqori bo‘ladi.