Q. Yu. Nazirov kamondan oʻq otish

IX.2. Harakatlar tarkibini, oʻq otishning taktik modellarini individuallashtirish 
Harakatlar tarkibini individuallashtirish, otishning taktik modellari. Otishning 
individual xususiyatlari koʻpincha zarbani bajarish texnikasining xususiyatlarida, 

---

167 
taktik qarorlarni qabul qilish tezligi va adekvatligida, mavjud sharoitlarga qarab 
otishning taktik modelini tanlash hamda samarali amalga oshirish qoidalarida namoyon 
boʻladi. Shuning uchun kamondan otishini nishonga otish texnikasiga, turli taktik 
usullar va harakatlarga, uning muayyan harakat hamda aqliy fazilatlar namoyon 
boʻlishiga moyilligini hisobga olgan holda oʻrgatish tavsiya etiladi. Bu 
mashgʻulotlarda zarur texnik-taktik harakatlarni oʻzlashtirish jarayonini tezlashtiradi 
va ulardan musobaqalarda muvaffaqiyatli foydalanishni belgilaydi. 
IX. 3. Oʻquv jarayonini tartiblash boʻyicha umumiy tushunchalar. 
Turli darajadagi musobaqalar kamonchilarni yil davomida tayyorlashning butun 
tizimining majburiy qismidir. Musobaqa natijalarining turli ahamiyatliligidan, 
kamondan oʻq otuvchilarning jismoniy va ruhiy sohalariga taʼsir qilish darajasidan 
kelib chiqib, ularni yillik sikldagi joylashuvi va ishtirokchilarning malaka darajasiga 
koʻra tartiblash maqsadga muvofiq. Bu mashgʻulot jarayonini yanada oqilona 
rejalashtirish imkonini beradi, kerakli tayyorgarlik darajasiga erishishga yordam 
beradi, keyin esa musobaqadan keyin toʻliq psixofizik tiklanishga yordam beradi. 
Oʻquv jarayonida oʻzaro hamkorlikka asoslangan doʻstona muhitni vujudga 
keltirish shaxsga yoʻnaltirilgan taʼlim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan muhim 
ahamiyatga ega. Sport taʼlimidagi oʻquv-biluv jarayoni sportchilarning huquqlari va 
erkinliklarini himoya qilish asosida tashkil qilinishi lozim. Murabbiy bilan sportchi 
orasida oʻzaro hamkorlik muhiti yaratilayotganda barcha shugʻullanuvchilarning 
imkoniyatlari va ehtiyojlari hisobga olinishi juda muhimdir. Bu jarayonda oʻzaro 
tenglik muhiti hukmron boʻladi, oʻquv jarayonida shugʻullanuvchilarning aksariyat 
muammolarini yechishga koʻmaklashadigan taʼlim-tarbiya jarayoni tashkil etiladi. 
Taʼlim-tarbiya maktab, ota-onalar, mahalla va shugʻullanuvchilar jamoasi 
hamkorligida, demokratiya va tolerantlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bu 
jarayonda shugʻullanuvchilar oddiy taʼlim oluvchilar emas, taʼlim-tarbiya jarayonining 
teng huquqli, hamkorlik asosida jipslashgan ishtirokchilari boʻlishlariga erishiladi. 
Asosiy qism. Shuni alohida taʼkidlash lozimki, murabbiy oʻquv-biluv jarayonini 

---

168 
tashkil etar ekan, har bir sportchilarning betakror ekanligi, uning taʼlim-tarbiyasi 
oilaviy muhitga, sinfdagi mavqega, ustozlarining munosabatiga, ruhiy kechinmalari va 
kayfiyatiga koʻp jihatdan bogʻliq boʻlishini unutmasligi lozim. Umumiy oʻrta taʼlim 
muassasasidagi har bir pedagog sportchilarning qalbidan chuqur joy ola bilishi, 
ularning hurmat-ehtiromiga sazovor boʻla olishga erishishi, sportchilarning eng yaqin 
kishilaridan biriga aylanishi, quvonchi va tashvishiga sherik boʻlishi, muammoli 
vaziyatlarda toʻgʻri yoʻl koʻrsata olishi zarurki, shundagina taʼlim-tarbiya oldiga 
qoʻyilgan maqsadga erishiladi. Shugʻullanuvchilar orasidagi oʻzaro hamkorlik 
muhitini shakllantirish uchun, avvalo, quyidagilarni amalga oshirish kerak: − oʻquv 
jarayonida ijodkorlik muhitini vujudga keltirish;
Shugʻullanuvchilar faoliyatini muayyan tartib asosida tashkil etish; − 
shugʻullanuvchilar jamoasi orasida oʻzaro doʻstona muhitni vujudga keltirish kabilar. 
Oʻzaro hamkorlik va doʻstona muhitni vujudga keltirish uchun muayyan maqsadga 
yoʻnaltirilgan pedagogik jarayonni shunday tashkil etish lozimki, buning uchun oʻquv-
tarbiya jarayonining ochiq xarakter kasb etishi va oʻzaro axborotlar almashinuvi uchun 
qulay boʻlishini taʼminlash muhimdir. Taʼlim jarayonida oʻzaro hamkorlikni yoʻlga 
qoʻyish uchun shugʻullanuvchilarda ongli faoliyat koʻrsatish koʻnikmasini tarkib 
toptirish, ularni mustaqil, ijodiy fikrlashga oʻrgatish alohida ahamiyatga ega. Chunki 
umumiy oʻrta taʼlim shugʻullanuvchilari murakkab, ruhiy inqirozlar vujudga 
keladigan, yuqori quvvatga ega boʻlgan, shijoatli, yangilikka chanqoq, olamni 
oʻzlashtirishga intiluvchan, mustaqillik va moslashuvchanlikka moyil, xulq-atvorida 
ijtimoiy meʼyorlarning shakllanishi jadal surʼat bilan kechadigan yoshda boʻladilar. 
Shunga koʻra quyidagilarning muhimligi kuzatilmoqda: — murabbiy bilan 
shugʻullanuvchilar hamkorligini boshlangʻich sinflardayoq yoʻlga qoʻyishning 
zarurligi; — murabbiy bilan shugʻullanuvchilar hamkorligini taʼminlashga xizmat 
qiladigan metodlarni qoʻllashning muhimligi; — shugʻullanuvchilarga taqdim 
etiladigan axborotlar hajmining kengligi va ularni oʻzlashtirish oʻzaro hamkorlik va 
fikr almashinish muhitini taqozo qilishi; — murabbiy bilan shugʻullanuvchilar orasida 
doʻstona hamkorlikka asoslangan muhitning vujudga kelishi murabbiy pedagogik 

---

169 
faoliyatining tarkibiy qismiga aylanishi zarurligi; — shugʻullanuvchilar va 
murabbiylar munosabatlarida anʼanaviy pedagogik yondashuvlarning saqlanib 
qolayotganligi va uni bartaraf etish ehtiyojining kuchayayotganligi; — taʼlim jarayoni 
samaradorligini taʼminlashda murabbiy bilan shugʻullanuvchilar hamkorligining 
muhimligi; — murabbiyning muomala odobi, nazokati, shaxslar-aro muomala maromi, 
shugʻullanuvchilar bilan doʻstona munosabatni oʻrnatuvchi muhim omil ekanligi va 
boshqalar. Taʼlim jarayonida shugʻullanuvchilarning hamkorlikka asoslangan ijodiy 
faoliyatini tashkil etish uchun axborotni mahsullarni tayyorlash va ulardan foydalanish 
muhim ahamiyatga ega. Mazkur jarayonda sunʼiy intellekt yoki mantiqiy-lingvistik 
modeldan unumli foydalanish mumkin. Bilimlarni modellashtirish turli ilmiy 
yoʻnalishlarda turli maqsadlarda amalga oshiriladi. Ekspert tizimlar nazariyasida bu 
metoddan intellektual vazifalarni kompyuter vositasida yechishda foydalaniladi. 
Oʻquv muhitida murabbiy ham jismoniy, ham virtual ekspert model sifatida namoyon 
boʻladi. Pedagogika fani uchun umumlashgan quvvatlarni qoʻlga kiritish oʻta muhim 
ahamiyatga ega. Chunki u yangi bilimlarni oʻzlashtirishni taʼminlaydi. 
Umumlashgan quvvatlarni sarflash oʻquv jarayonida juda zarur hisoblanadi. 
Jumladan 1) shugʻullanuvchilarni aniq ilmiy, amaliy muammolarni yechishga jalb 
etish, 
bu 
jarayonda 
ularda 
muayyan 
qiziqishlarni 
hosil 
qilish; 
2) 
shugʻullanuvchilarning oʻquv ishlarini shunday tashkillashtiriladiki, mantiqiy-
lingvistik modeldan topshiriqlarni yechish vositasi va ularning yechimlarini tekshirish 
usuli sifatida foydalanish imkoniyati vujudga kelishi; 3) qoʻlga kiritilgan natijalar 
aksariyat hollarda elektron koʻrinishlarda ifodalanishi lozim. Buning natijasida 
shugʻullanuvchilarda kompyuterdan foydalanishga oid dastlabki koʻnikmalar tarkib 
topadi va har bir sportchida oʻzlari uchun zarur boʻlgan axborotlar bazasini yaratishga 
boʻlgan intilish vujudga keladi. Bu jarayonda guruh aʼzolari birgalikda harakat qila 
boshlaydilar, har bir sportchi oʻz bilim zaxirasini guruhdoshlari egallagan bilimlar 
yordamida boyitish imkoniyatini qoʻlga kiritadi. Bunda ularga yangi bilimlar bilan 
boyitilgan oʻquv materiallari yaqindan yordam beradi, shuningdek, murabbiy 
intellektual xarakterdagi oʻquv topshiriqlaridan kengroq foydalangan holda 

---

170 
hamkorlikka asoslangan oʻquv muhitini vujudga keltirishi lozim. Taʼlim-tarbiya 
tizimiga bunday yondashuvni tatbiq qilish natijasida maktab taʼlimida yangi yoʻnalish 
vujudga keladi. Pedagogik hamkorlik oʻzida quyidagilarni mujassamlashtiradi: 1) 
shugʻullanuvchilarning quvvatlarini mujassamlashtirish asosida umumlashgan natijani 
qoʻlga kiritishga asoslangan jamoa mehnatini tashkil etish texnologiyasi; 2) intellektual 
texnologiyalarga asoslangan axborotlarga ishlov berish usullari. Bunday yondashuv 
natijasida intellektual madaniyatning yuqori darajasiga erishishi taʼminlanadi. 
Pedagogik hamkorlik va hamjihatlikka asoslangan bilimlar toʻrt koʻrinishda namoyon 
boʻladi. Hamkorlik nazariyasi – 1) fundamental ilmiy nazariyalarning vujudga 
kelishiga asos boʻladigan, umumiy ilmiy nazariyalar, dunyoqarashlar, gʻoyalar, 
tamoyillar, timsollar, tasavvurlar tizimidan iborat paradigma; 2) nomuntazamlik, 
ochiqlik, oʻtish xarakteridagi jarayonlarning tengsizligiga asoslangan gʻoya atrofida 
birlashadigan muayyan xususiy ilmiy qarashlar; 3) tizimlarning oʻz-oʻzini tashkil etish 
yoki oʻtish jarayonlariga oid umumiy ilmiy yondashuvlar; 4) ilmda mavjud boʻlgan 
hukmron tafakkurga barham berish, oʻzgarmas tushunchalar va barqaror tafakkur, 
oʻtish xarakteridagi daliliy shakllar va obrazlar, yangicha dunyoqarash − asosini tashkil 
qiladi. Taʼlim jarayonida shugʻullanuvchilar faoliyatini, dunyoqarashini har 
tomonlama oʻzgartirish tamoman yangi ilmiy-pedagogik asoslarga tayanishni taqozo 
qilmoqda. Umumiy oʻrta taʼlim oldiga qoʻyilgan maqsad, vazifa va tamoyillarni 
amalga oshirish nafaqat taʼlim mazmunini oʻzgartirishni talab qilmoqda, balki uning 
shakllari, metodlari, murabbiy faoliyatini ham takomillashtirishga boʻlgan ehtiyoj 
kuchaymoqda. 
Hamkorlikda 
oʻqitish 
texnologiyasida 
shugʻullanuvchilarni 
hamkorlikda oʻqitishni tashkil etishning bir necha metodlari mavjud: Guruhlarda 
oʻqitish (R.Slavin, Ishmuhamedov) da shugʻullanuvchilar teng sonli ikki guruhga 
ajratiladi. Har ikkala guruh bir xil topshiriqni bajaradi. Guruh aʼzolari oʻquv 
topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir sportchi mavzudan koʻzda tutilgan bilim, 
koʻnikma va malakalarni oʻzlashtirishga eʼtiborni qaratadi. Kichik guruhlarda 
hamkorlikda oʻqitish . Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta sportchidan tashkil topadi. 
Murabbiy birinchi navbatda mavzuni tushuntiradi, soʻngra shugʻullanuvchilarning 

---

171 
mustaqil ishlari aniqlab olinadi. Shugʻullanuvchilarga berilgan oʻquv topshiriqlari 4 
qismga ajratilib, har bir sportchi topshiriqning maʼlum qismini bajaradi. Topshiriq 
yakunida har bir sportchi oʻzi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, sheriklariga aytadi, 
soʻngra guruh aʼzolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. 
Murabbiy har bir kichik guruh maʼlumotini tinglaydi va test savollari yordamida 
bilimlarni nazorat qilib ularni baholaydi. Murabbiy va sportchilarning hamkorlikdagi 
faoliyatiga doir tadqiqotlarda asosiy eʼtibor oʻzaro munosabatning rivojlanishini 
oʻrganishga qaratiladi, oʻqitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi. 
Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, murabbiy bilan sportchilarning birgalikdagi 
xatti-harakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat murabbiyning 
sportchiga koʻrsatadigan yordamidan boshlanadi; Shugʻullanuvchilarning faolligi asta-
sekin oʻsib borib, butunlay ularning oʻzi boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga 
aylanadi; murabbiy bilan sportchi oʻrtasidagi munosbatida esa sheriklik pozitsiyasi 
xususiyatiga ega boʻladi.