QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 13. GÓNERGEN SÓZLER HÁM JA|A SÓZLERDI| 
StIllIk QOLLANÍLÍWÍ
Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri hám tariyxıy shıǵarmalardıń 
tiline názer awdarıń. Onda házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy 
tiliniń sózlik quramında siyrek ushırasatuǵın yamasa derlik 
umıtılıp baratırǵan sózlerdi kóresiz. Máselen, waspı — tariyxı, 
gáwir — basqa dindegi adam, náhár — tamaq, awqat, gár-
dish — qıyınshılıq, otarba — poezd, shaytan arba — velosiped, 
qanterek — kelisim, tulımshaq — qızlardıń eki shekesindegi bir 
tutam etip qoyatuǵın arnawlı shash bólegi h.t.b. 
Tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń belgili bir dáwirlerinde bun-
day sózler oǵada jiyi qollanılıp kelgen. Degen menen, olardıń 
bir toparı sáykes uǵımnıń góneriwi yamasa turmıstan shıǵıp 
qalıwı sebepli, házir siyrek jumsaladı. Joqarıdaǵı sózler áne 

---

43
sonday gónergen sózlerden ibarat. Onda xalıqtıń, xalıq tiliniń 
ótmishi kórinedi. Solay da bunday gónergen sózlerdiń kópshili-
gi házirgi dáwirde de belgili stillik maqsetke sáykes sóylew 
jaǵdayında qollanılıw uqıplılıǵına iye. Máselen, mına qatarda 
gónergen sózlerdiń stillik xızmetine kewil awdarıń:
Yapırmay, ne degen nadanlıq,
Házirshe otarba hám jaqpaydı. 
(Sh. Seytov)
Házirgi ádebiy tilimizde otarba ornına poezd sózi 
qollanıladı. Shayır bul qatarlarda poezd sóziniń ornına otarba 
sózin dáwir elesin beriw maqsetinde arnawlı túrde stillik joba-
da paydalanǵan. 
Gónergen sózler ádebiy shıǵarmalarda personaj tiline, 
dáwirge sıpatlama beriw maqsetinde stillik xızmet atqarıp ke-
ledi. 
40-shšnš®šw.
Oqıń. Gónergen sózlerdi atań. Olar qanday mánide hám 
xızmette qollanılıp turǵanlıǵın anıqlań. 
1. Aqsaqal at ústinen Jumagúldiń bas orawına, etegi tirsegin japqan 
qızıl bóz kóylegine, jelkesine túsken burımınıń ushına qosılǵan uzın 
jemeligine hám onıń ushına baylanıp jawırının basqan eki sarı gil-
tine, ayaǵındaǵı náhán sherim gewishine qarap:
– Yaqshı, úyińe qayta ber, bir batpan júweri bergizip jibereyin, — 
dep atınıń basın izine qaytardı. (T. Q.) 
2. Jaman is bolǵan eken. Eger de qız tabılmasa, balań qun tóley-
di. Anaw-mınaw da qun emes, sháriyattı buzǵan qun. Baydıń pátiya 
oqıǵan jesirin alıp qashqanın Xiywanıń xanı esitse, balańdı darǵa 
asadı. «Basqa húkim joq!» — dep biy aspandı tóbemizge tóńkerdi.
(K. S.) 
3. Eger jamay jawı bolsa ol adam,
Jup jaǵadan dárhal tutıp alaman. 
(I. Yusupov)