Quritish jarayonlari xaqida umumiy tushunchalar

Materialarni maydalash xaqida umumiy ma’lumotlarKimyoviy texnologiyada mexanik jarayonlar aloxida axamiyatga ega. Mexanik jarayonlarning tezligi kattik jism mexanikasi konunlari bilan ifodalanadi. Bunday jarayonlar materiallarga mexanik kuch ta’sir kilishiga asoslanadi. Mexanik jarayonlar (maydalash, sinflarga ajratish, saralash, aralashtirish, ezish, donadorlash, uzatish va xokazo) kimyo va boshka sanoat korxonala-rida kup ishlatiladi.Moddalarning diffuziyasi bilan boglik bulgan jarayonlar­ning tezligi fazalarning uzaro ta’sir kilish yuzasiga boglik. Uzaro ta’sir yuzasining katta bulishi fazalarning ichidagi modda tarkalishini va modda bir fazadan ikkinchi fazaga utishini tezlatadi. Yuza kattarok, bulsa kimyoviy jarayon xam tezlashadi. Ayniksa kimyoviy yoki diffuzion jarayonda kattik, faza katnashsa uzaro ta’sir yuzasini kupaytirish aloxida axamiyatga ega. K,attik fazaning yuzasini kupaytirishga tashki kuch ta’sirida zarrachalarni maydalash yuli bilan erishiladi. Maydalash paytida material bulaklarining ulchami ancha kamayadi.Kattik materiallarni maydalash jarayoni shartli ravishda ikki turga bulinadi: a) yanchish, ya’ni materialni mayda bulaklarga bulish (yirik, urtacha va mayda); b) maydalash (yupka va uta yupka). Umuman olganda materiallarni maydalash jarayoni ezish, yorish, yeyilish va zarba berish usullari yordamida olib boriladi. Materialning fizik-mexanik xossalari va bulaklarining ulchamiga kura u yoki bu usul tanlab olinadi. Masalan, kattik va murt material ezish, yorish va zarba berish usuli bilan, kattik va kovushokli material esa ezish va yeyilish usuli yordamida maydalanadi.Materiallarni yanchish odatda kuruk (suv ishlatmasdan) usul bilan, yupka maydalash esa kupincha xul usul bilan (ya’ni suv yordamida) olib boriladi. Suv ishlatilganda chang xosil bulmaidi va maydalangan maxsulotni tashish osonlashadi.Dastlabki va maydalangan material bulaklarining ulchamla-riga kura maydalash jarayonining sinflarga bulinishi. Materiallarni maydalash usullari:a) ezish; b) yorish; v) yeyilish; g) zarba. kuyidagi jadval Maydalash jarayonining sinflarga bulinishivalda berilgan.Maydalash jarayonining samaradorligini aniklash uchun maydalanish darajasi tushunchasi ishlatiladi. Bu kursatkich maidalanishgacha bulgan material bulagining urtacha xarakterli ulchami (d6) ni maydalangan material bulagining urtacha xarakterli ulchami (dM) ga nisbati bilan belgilanadi

MAYDALASHNING ASOSIY KONUNLARI Material zarrachalarining uzaro tortishish kuchini yengish uchun maydalash paytida tashki kuch ta’sir kilinadi. Kattik material yanchilganda uning bulaklari avval chajmiy deformasiya-ga uchraydi, sungra xosil bulgan katta va kichik yorimar buylab yemirilib ketadi. Okibatda yangi yuzalar xosil buladi. Demak, materialni yanchish uchun bajarilgan ish yemirilayetgan bulakning xajmiy deformasiyasi va yangi yuza xosil kilish uchun sarflanadi.Materialning yanchilishi paytida xajmiy deformasiya kilish uchun sarflangan ish yemirilayetgan bulak xajmining uzgarishiga mutanosib bulib, kuyidagi ifoda bilan aniklanadi.

bu yerda k — mutanosiblik koeffisiyenti, kattik jism xajmiy birligini deformasiya kilish uchun sarf bulgan ish; AV— yemirilayetgan bulak xajmining uzgarishi.Yanchish paytida yangi yuzani xosil kilish uchun sarflangan ish A_Yu kuyidagicha topiladi:

Bu yerda – mutanosiblik koeffisiyenti, kattik jismda yangi yuza birligini xosikilish uchun sarflangan ish mikdori; kaytadan xosil bulgan yuza.Yanchish uchun sarf bulgan tashki kuchning tula ishi Rebinder tenglamasi orkali topiladi.
Katta bulaklarni kichik maydalanish darajasi bilan yanchish paytida yangi yuza xosil kilishga sarflangan ishni xisobga olmasa xam buladi, chunki uning kiymati ancha kichik buladi. Bunday xolatda — tenglamani kuyidagicha uzgartirish mumkin:

bu yerda k₁ — mutanosiblik koeffisiyenti; d — bulakning xarakterli ulchami.Tyenglama Kik-Kirpichevning yanchish gipotezasini ifodalaydi. Bu gipotezaga kura kattik materialni yanchish uchun sarflangan ish yanchilayotgan bulak xajmiga (yoki massasiga) mutanosib. Agar yanchish jarayoni yukori maydalanish darajasi bilan olib borilsa, tenglamadagi xajmiy deformasiya uchun sarflangan ishni xisobga olmasa xam buladi, chunki uning kiymati yangi yuza xosil kilishga sarflanayotgan ishga nisbatan ancha kamdir. Bunday xolatda tenglamani kuyidagicha yozish mumkin:

bu yerda — mutanosiblik koeffisiyenti.Tyenglama Rittinger gipotezasini ifodalaydi. Bu gipotezaga kura kattik jismni yanchish uchun sarflangan ish yangi xosil bulgan yuzaga mutanosibdir.Tyenglamaning ung tomonidagi ikkala tashkil etuvchi-larni xisobga olish zarur bulgan paytda (maydalanishning urtacha darajalari uchun) Bond kuyidagi tenglamani taklif etgan:
Bond tenglamasiga asosan bitta bulakni yanchish uchun sarflan­gan ish uning xajmi va xosil bulgan yangi yuza urtasidagi urtacha geometrik kiymatiga mutanosibdir.Tyenglamalar yordamida maydalash jarayoni uchun sarflangan ishning absolyut mikdorini aniklash mumkin emas, chunki mutanosiblik koeffisiyentlari ( ) ning kiymatlari noma’lumdir. Shu sababdan ushbu tenglamalar maydalash jara-yonlarini uzaro solishtirish uchun ishlatiladi.Yanchish mashinalari (yoki tegirmonlar)ning birorta materi­alni maydalash uchun sarf kiladigan kuvvati tajriba yuli bilan aniklanadi. Buning uchun boshka maydalash mashinasining ana shu materialni maydalash paytida olingan tajriba natijalaridan foydalaniladi.Agar ishlab turgan tegirmonning ish unumi Q₂, sarflangan kuvvati N₂, materialning maydalanish darajasi d_b2/d_m2 va ish­lab chikarishga joriy kilinayotgan boshka tegirmonning ish unumi Q₁, maydalanish darajasi d_b1/d_m1 bulsa, u xolatda oxirgi tegirmonning sarf kiladigan kuvvati N₁ Rittinger gipotezasiga asosan kuiidagi tenglama bilan topiladi:
Yukorida bayon kilingan gipotezalardan foydalanish mayda­lash jarayenlarini tugri tashkil kilish va bu jarayenlarga sarf kilinadigan energiyalarni taxminan aniklash imkoniyatini beradi.Kattik jismlarni maydalash nazariyasi chukur urganilgan emas. Shu sababli maydalash jarayonlari va tegishli mashinalarni mukammallash buyicha xamda yangi yukori samarali maydalash usullari va mashinalarini yaratish soxasida ilmiy-tadkikot ishlarini olib borish maksadga muvofikdir. Bunday tadkikotlar kuiidagi maksadlarni amalga oshirishga karatilgan bulishi kerak: maydalash narxini pasaytirish; solishtirma energiya sarfini xamda maydalash mashinalarining yeyilishi va metall ushlashligini kamaytirish; mashinalarning mustaxkamligini oshirish va ularni ishlatishga kulay kilish. Tadkikotlarning asosiy maksadi ma’lum talablarga javob beradigan maydalangan xom ashyo olishdan iboratdir. Bu talablar katoriga kuyidagilar kiradi: a) ma’lum donali tarkibga ega bulgan maxsulot olish; b) tegishli solishtirma yuzaga erishishi; v) maydalangan donalarning optimal shaklga va tegishli pishiklikka ega bulishligiКимё саноатида турли-туман технология жараёнлари ишлатилади. Бундай жараёнлар айрим белгиларига асосан бир неча синфларга бўлинади. Технология жараёнларини уларнинг харакатлантирувчи кучига кура турларга булиш максадга мувофик. Шунга кура асосий жараёнлар 5 гурухга булинади
1. Механик жараёнлар;2. Гидромеханик жараёнлар; 3. Иссиқлик алмашиниш жараёнлари; 4. Модда алмашиниш жараёнлари; 5. Кимёвий ва биокимёвий жараёнлар.1. Механик жараёнлар- каттик, материалларни механик куч таъсирида кайта ишлаш билан боғлиқ. Бундай жараёнлар каторига майдалаш, саралаш, узатиш, аралаштириш ва шу кабилар киради. Бу жараёнларнинг тезлиги каттик жисмларнинг механик конуниятлари билан ифодаланади. Бунда харакатлантирувчи куч вазифасини механик босим кучи ёки марказдан кочма куч бажаради.

•