S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

Gidrogen omillar. Arid landshaftlarning tabiiy cho`llanish 
mexanizmini harakatga keltiruvchi omillardan yana bir guruhi 

---

62 
gidrogen omillardir. Gidrogen omillar qatoriga yuza oqimning yoki 
oqar suvlarning xarakteri, grunt suvlari sathining yer yuzasiga yaqin 
yoki chuqur joylashishi, ularning minerallashish jarayoni kabilar 
kiradi. Arid hududlarda yog`adigan atmosfera yog`inlarining 
nihoyatda kam bo`lishi sabablari yuza oqimlarining miqdoriy 
ko`rsatkichlari ham juda past. Shu boisdan masalan, Qizilqum 
cho`lida o`rtacha yillik oqim moduli har bir kvadrat kilometr 
maydonda 0,2 l/sek. ni suv qatlamini millimetr bilan ifodalaganda 
yillik oqim qariyb 3 mm ni tashkil etadi. Agar bu miqdoriy 
ko`rsatkichlarni Kavkaz tog`li o`lkasidagi oqar suvlar bilan 
taqqoslasak, u yerda o`rtacha yillik oqim moduli har bir kvadrat 
kilometr maydonga 75 l/sek., suv qatlamini millimetr bilan 
ifodalasak yillik oqim 250-300 mm ga to`g`ri keladi, Katta Kavkaz 
tog`larida esa 1000-2500 mm gacha etadi (Водные ресурсы и 
водные баланс территории Советского союза
,
1967). Qizilqum 
cho`lida tabiiy namlanishning va yillik oqim modulining kam 
bo`lishi tuproqning yuqori qatlamining quruq bo`lishiga, deflyatsion 
jarayonning rivojlanishiga sharoit yaratadi, tuproqlarda chirindi 
miqdorini hosil bo`lishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. 
Qizilqumning ayrim hududlarida, ayniqsa oqmas berk 
botiqlarda minerallashgan grunt suvlarning yer yuzasiga yaqin 
yotishi 
yozning 
jazirama 
issiqlarida 
kuchli 
bug`lanishiga 
tuproqlarda katta miqdorda tuzlarning to`planishiga va sho`rxok 
tuproqlarning rivojlanishiga olib keladi. Bunday gidrogen omillar 
cho`llanish jarayonlarini faollashtirib, sho`rxok cho`l landshaft 
majmualarining areallarini ko`payishga va maydonini kengayishga 
olib keladi. 
Qizilqumning allyuvial-delta tekisliklarida tuproqlarning o`ziga 
xos xususiyatlarini belgilovchi omillardan biri ularning ustki 
qatlamini yumshoqligi, g`ovakligi va mo`rtligi ham cho`llanish 
jarayonlarini rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatadi. Bu tipdagi 
cho`llanish jarayonlari Qizilqumning shimoli-g`arbiy va janubi-
g`arbiy qismlarida, ya’ni Quvondaryo va Janadaryo o`zanlari 
atrofida hamda Zarafshon daryosining delta qismida yaqqol ko`zga 
tashlanadi. Bu ham sho`rxok cho`l landshaftlarining maydonini 
yildan yilga ortib borishiga imkoniyat yaratadi. 

---

63 
Yer yuzasining qiyaligi ham tabiiy cho`llanishning muhim 
omillaridan biri hisoblanadi. Qizilqum hududida keng tarqalgan past 
tog`lar, ularni o`rab olgan tog`oldi prolyuvial tekisliklar hamda berk 
botiqlarning tik yonbag`irlari gorizontal va vertikal kuchli 
parchalangan. Ularning yonbag`irlarini qiyaligi 5-10° dan 25-35° 
gacha boradi va undan ham oshadi. Bunday relyef shakllari va 
yonbag`irlarining katta qiyaligi yalpi suv eroziyasini rivojlanishiga 
asos bo`lib xizmat qiladi. Bu regionda bahor oylarida tushadigan 
atmosfera yog`inlari aksariyat paytlarda jala shaklida yog`ib, relyef 
hosil qiluvchi ishlarni amalga oshiradi. Quruq soy o`zanlaridan oqib 
o`tgan yomg`ir suvlari, sellar yon va chuqur eroziyalarni vujudga 
keltiradi, yuvilgan uvoq jinslarni loyqa suvlar oqizib, yondosh qiya 
tekisliklarga olib ketadi. Buning natijasida arid tog` va tog`oldi 
prolyuvial tekislik landshaft majmualarining mahsuldorligi, tuproq 
qoplamining 
unumdorligi 
pasayib, 
cho`llanish 
jarayonlari 
faollashadi.