S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

Mintaqaviy darajadagi cho`llanish muammolari. O`rta Osiyo 
hududi cho`llanish muammolari bilan ajralib turadigan o`ta 
qurg`oqchil va arid oblastlar uchun klassik namunadir. Shu sababli 
Kaspiy dengizidan Pomir tog`larigacha bo`lgan oraliqdagi hududda 
to`rt million kvadrat kilometrdan ortiq maydonga ega O`rta Osiyo 
mintaqasida cho`llanish xavfi kuchlidir. Hozirgi vaqtda O`rta Osiyo 
hududining 2/3 qismidan ko`prog`ini quruq yerlar egallaydi. Misol 
uchun, Jahon bankining ma’lumotiga ko`ra, Qozog`istonning 66% 
hududi cho`llanishga duchor bo`lmoqda. O`rta Osiyoda cho`llanish 
asosan iqlim o`zgarishi va antropogen yukning ortishi hisobiga 
kuchaymoqda. O`rta Osiyo iqlimning o`zgarishi uchun eng zaif 
mintaqalardan biridir. Iqlimshunoslar bashoratiga ko`ra, haroratning 
sezilarli darajaga ko`tarilishi (2-4 gradusgacha), yog`ingarchilikning 
notekis taqsimlanishi, abadiy muzliklar erishining jadallashuvi 
(bugungi kunda mintaqadagi 46 ta muzlikda ularning erishi 
tezlashgani aniqlangan) va h.k.lar – bularning barchasi uzoq 
muddatlarga borib cho`llanish jarayonini kuchayishiga olib keladi. 
Sobiq ittifoq davrida yerlardan oqilona foydalanmaslik, shu 
jumladan qo`riq yerlarni kuchli o`zlashtirish, intensiv sug`orishni 
jalb qilish, chorvachilikda mol tuyog`i sonini me’yordan ortiq 
bo`lishi, tog` o`rmonlarining chekinishi, paxta yakka hokimligi, 
cho`llarda 
cho`l 
ixotazorlarini 
ayovsiz 
kesilishi, 
tog`-kon 
sanoatining rivojlanishi, Orolning ekologik inqirozi kabi ko`p ming 

---

9 
sonli ekologik oqibatlarni keltirib chiqardi. So`ngra iqtisodiy o`sish 
o`z navbatida antropogen bosimning kuchayishiga va natijada 
unumdor yerlarning tanazzuliga olib keldi. Hisob-kitoblarga ko`ra, 
bugungi kunda O`rta Osiyoda ekin maydonlarining 4-10% i, 
yaylovlarning 27-68% i va o`rmonlarning 1-8% sezilarli darajada 
degredatsiya uchragan. Degredatsiya serqirra bo`lib, uning sabablari 
turli davlatlarda turlichadir. Ular asosan tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanmaslik, 
xususan, 
qishloq 
xo`jaligida 
agrotexnika 
qoidalariga 
rioya 
qilmaslik, 
o`rmonlar 
kesilishi 
va 
ular 
degredatsiyasi hamda tabiiy ofatlar bilan bog`liq. 
Butun dunyoda bo`lgani kabi, O`rta Osiyo davlatlarida ham 
cho`llanish nafaqat ekologik, balki iqtisodiy va ijtimoiy 
muammolarni kuchayishiga sababchidir. O`rta Osiyo iqtisodichilari 
hisobotiga ko`ra, O`rta Osiyo iqtisodiyoti hanuzgacha qishloq 
xo`jaligiga asoslangan bo`lib, u yalpi ichki mahsulot hajmining 10-
38 foizini tashkil qiladi va 18-65 foiz bandlikni ta’minlaydi, bu esa 
iqtisodiyotni qishloq xo`jaligi qisqartirish evaziga qurg`oqchilikka 
moyil qiladi. Natijada oziq-ovqat xafvsizligi, savdo-sotiq, bozorga 
kirish hamda fermer xo`jaliklari daromadi qisqarishi va ishsizlikni 
kuchaytiradi.