Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

Саримсоқ пиѐз селекцияси. Ўзбекистон Республикасида поя 
чиқарадиган кузги саримсоқ пиѐзнинг халх селекцияси йўли билан 
етиштирилган жуда турли-туман навлари бор. 1972 йилдан бошлаб 
мамлакатимизда Ўзбекский фиолетовий деган жайдари саримсоқ пиѐз нави 
районлаштирилган. 1978 йилдан эса Бутуниттифоқ ўсимликшунослик 
институтининг Ўрта Осиѐ станциясида селекция қилинган Майский ВИРа 
деган нав районлаштирилди. Бу нав Тошкент вилоянида экиладиган жайдари 
намунадан якка тартибда танлаш йўли билан етиштирилган эди. 
Районлаштирилган шу иккала навлар поя чиқарадиган Кузги навлардир. 
Саримсоқ пиѐз селекциясининг асосий йўналиши касаллик ва 
зараркунандаларга чидамли, пиѐзларининг шакли ва паллаларининг сони 
жиҳатидан бир текис, таркибида қуруқ ва бошқа озиқ моддалари кўп 
бўладиган тезпишар, юқори ҳосилли навларни яратишдир. 
Саримсоқ пиѐз устида олиб бориладиган селекция ишида Тупроқ- иқлим 
омиллари хдсобга олшшши керақ чўлки навларни бир шароитдан бошқа бир 
шароитга кучириш кўпинча хўжалик учун қимматли белгиларининг сўсайиб 
қолиши ва йўқолиб кетишига олиб келади. 

---

Саримсоқ пиѐз селекцияси учун биринчи галда кўпдан-кўп жайдари 
навлар, шунингдек селекция йўли билан етиштириб чиқарилган навлар ва 
жаҳон коллекциясининг намуналари дастлабки материал бўлиб хизмат 
қилади. Мамлакатимизда саримсоқ пиѐзнинг ѐввойи ҳолда ўсувчи турли-
туман хиларидан ҳам дастлабки материал тариқасида фойдаланиш мумкин. 
Саримсоқ селекциясининг асосий методи клон танлашдир. Селекция 
ишида ердан навлаб олинади ган пиѐзининг палларидан ҳам, Тўпгулларидан 
ўсиб чиқадиган пиѐзчаларидан ҳам фойдаланилади. 
Экиш учун Кузги саримсоқ уруғлигини етиштириш. Экиладиган кузги 
саримсоқ уруғлиги икки усул билан: пиѐз палларини экиш ва тўпгулида 
пайдо бўладиган пиѐзини экиш йўли билан олинади. 
Паллаларидан уруғлик етиштиришда саримсоқ пиѐз эқилгунича сигими 5-
8 кг келадиган, қуруқ биноларда териб қўйилади ѐгоч ѐки пластмасса 
яшчикларда (тешиклари бор яшчикларда) сақланади. Бино ҳовоси яхши 
шамоллаб турадиган ва қурук бўлиши керак. 
Саримсоқ экиш учун энг яхши ер полиз экинлари, бодринг, эртанги карам 
ва картошкадан бўшаган ерлардир, чунки бу экинлардан кейин дала одатда 
бегона ўтлардан тоза бўлиб қолади. Бошқа такрорий сабзавот экинларини 
экиш учун ер қандай тайѐрланса, саримсоқ; экиш учун ҳам худди шундай 
тайѐрланади. Уруғлик саримсоқ; экиладиган ерга 20-30 т/га ҳисобидан 
чириган гунг, гектарига 100- 200 кг дан азот, 140-160 кг дан фосфор ва 60-75 
кг дан ҳалий солиш тавсия этилади. Чириган гунг, фосфорнинг 75 фоизи ва 
ҳалийнинг ҳаммаси шудгор маҳалида солинади. Азотнинг долган қисм и тенг 
иккига булиииб, баҳорда биринчи ўтоқдан кейин ва сўнгра орадан яна 2-3 
хафта ўтказиб туриб берилади. 
Пиѐз паллаларини 1-15 сентябрда экиш керак. Бундан кўра кечроқ 
экиладиган бўлса, саримсоқ кузда яхши илдиз олишга улгурмай қолади, 
шунинг учун паст ҳарорат ва касалликлардан кўпроқ зарарланади. 
Пиѐзлар экишдан 2-3 кун илгари ажратиб, сараланади, касал теккан, 

---

майдаланиб кетган ва жуда майда бўлган паллалари олиб ташланади. Экиш 
учун ўртача катталикдаги ва йирик паллалари танлаб олинади. Паллаларни 
экиш нормаси 0,8-1,4 т/га. Саримсоқ пиѐз бир, икки, уч қатор қилиб экилади, 
қатор оралиганинг умумий кенглиги 70 см бўлади, бу - базасининг кенглиги 
1,4 м келадиган техникадан фойдаланишга имкон беради. Экин уч қатор 
қилиб жойлаштирилганида қаторлар ораси - 15 см, бир қатор қилиб 
жойлаштирилганида буларнинг ораси 40 см, қаторлардаги ўсимликларнинг 
ораси 6-8 см бўлади (40+15+15*6-8 см). Экин икки қатор қилиб 
жойлаштирилганида бу масофалар тегишлича 20, 50 ва 5 см ни ташкил этади. 
(50+20*5-6 см). Экинни жойлаштиришнинг шундай схемалари бир гектар 
ердаги ўсимликлар қалинлигини 450-500 минг тунга етказишни 
таъминлайди. 
Бегона ўтларга қарши кўрашиш ва Тупроқни юза қилиб юмшатиш учун 
саримсоқ экини кузда майсалари чикмасидан олдин ва кейин турсимон енгил 
бороналар билан бороланади. Бақорда ва ѐз бошларида ҳар сафарги суғориш 
дан кейин 4-6 марта қультивация қилинади. Бақорда саримсоқ поя чиқара 
бошлаши билан бегона ўтлар ўталади ва экин енгилгина чопиқ қилиб 
қўйилади. 
Саримсоқ, экини кузда 2-3 марта сугорилади, шунда ўсимликлар яхши 
ўсадиган ва қишга дурустгина чидайдиган бўлади. Бафорда, вегетация 
даврининг биринчи ярмида Тупроқ намлиги 75-80%, пиѐзлари шаклланиб 
борадиган даврда 70-75% атрофида тутиб гурилади (туйинган Тупроқ, 
намлиги кисобидан олганда). Ҳосилни йиғиб олишга 2-3 кафга қолганида 
экинга сув бермай қўйилади. Экин бақорда каммаси бўлиб 4-5 марта 
сугорилади. 
Экиннинг Тўпгулларида пиѐзчалар ҳосил бўлади (навода битадиган 
пиѐзчалар), булардан бир паллали пиѐзлар олиш учун экиладиган материал 
сифатида фойдаланиш мумкин. Экиладиган материал етарли миқдорда ва 
Тўпгул пиѐзчаларидан фойдаланишга зарурат йўқ бўлса, экин поялари 10-15 
см узунликда усганидан кейин сўнгги барг қўлтиги устидан кесиб ташланади. 

---

Шунда олинадиган пиѐз ҳосили 20-30 фоизга кўпаяди ва пиѐзларнинг ўзи 
йирикроқ ва оғирроқ бўлиб чиқади. 
Ҳосилни йиғиштирищцан бир хафта олдин нав тозалаш ишлари 
ўотсазилиб, навга хос бўлмаган ва касал теккан ўсимликлар олиб ташланади. 
Дала алробацияси йиғим-терим етуклиги даврида ўтказилади. 
Саримсоқ, етилганида гулбандлари ѐтиб қолади, саримсоқци қоплаб 
турадиган пўстлари эса, юпқа тортиб, курийди. Саримсоқ июн ойининг 
охирлари - июл ойининг бошларида йиғиштириб олинади, бу даврда баршари 
ярмисигача қўриб қолган бўлади, пиѐзлари эса, пўстлар билан когшаниб, нав 
учун ҳарактерли тусга киради. Саримсоқ пишиб, вақтидан ўтиб кетганида 
пиѐзлари паллаларга ажраб кетадиган бўлиб қолади. 
Саримсоқ пиѐз ловлаги, картошка навлайдиган ва бошқа машиналар билан 
навлаб олинади. Сўнгра уни Туплаб, пиѐзлари офтобдан сақланадиган 
бўлиши учун устига поялари ѐпиб қўйилади. Саримсоқ шу ҳолда 7-10 кун 
сақлаб қўйилади, кейин соҳта поясидан кўпи билан 3 см узунликда қолдириб, 
кесиб олинади-да, сараланади. Саримсоқ ҳосили гектарига 8-12 т га боради. 
Тўпгул пиѐзчаларидан уруғлик етиштиришда пиѐзларини йиғишдан 1-2 
кун илгари ўсимлик поялари кесилиб, бог-бог қилиб боғланади ва яхши 
етилиб олиши учун 20-30 кун давомида бостирма тагига қўйиб қўйилади, 
сўнгра енгилгина эзиш йўли билан Тўпгул пиѐзчалари пояларидан 
ажратилади. Кейин бу пиѐзчалар ҳалибрланади. Жуда майдалари (диаметри 2 
мм дан кам келадиганлари) экиш учун ишлатилмайди. 
Бу пиѐзчалар саримсоқ паллаларига Қараганда эртароқ - августда, шунда 
кам олдиндан сугориб қўйилади ерга экилади. Экиш уч қаторли усулда олиб 
борилади ва қатордаги пиѐзчалар ўртасидаги оралиқ 3-4 см бўлади. Экиш 
чуқурлиги оғир Тупроқли ерларда 3 см, енгил Тупроқли ерларда эса - 5-6 см. 
Пиѐзчаларнинг экиш нормаси гектарига 60-100 кг. Экинни экиб бўлгандан 
кейин устига 1,5-2 см ҳалинликда қилиб гунг тўқиб қўйилади. 
Майсалари 15-20 кундан кейин пайдо б;улади, булар ўсиб, бўйи 20-30 см 
га етиб олади-да, яхши қишлаб чиқади. Пиѐз паллаларидан етиштириладиган 

---

ўсимликларга қандай парвариш хилинса, бу ўсимликларга ҳам Худди шундай 
парвариш қилиб борилади. 
Тўпгул 
пиѐзчаларидан 
уруғлик 
етиштириш 
усули 
бизнинг 
мамлакатимизда жуда кам к)шланилади.