Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

9.2. Кийиниш маданияти, кийиниш одоби
Инсон туғилишидан бошлаб йўргакланади. Йўргакка кирган дастлабки кунлариданоқ кийина бошлайди. Кийим инсоннинг суратини эмас, балки унинг бутун ички дунёсини – сийратини ҳам кўрсатадиган омилдир. Маданиятлиликнинг асосий белгиларидан бири ҳам, бу – кийиниш одобидир. Кимнинг қандай кийинишига қараб, унинг дид–фаросати, моддий ва маънавий даражасини, ҳатто касбини ҳам аниқлаб олиш мумкин. Кийиниш маданияти, кийиниш одоби кишиларнинг ўзаро муомаласига, бир–бирига бўлган муносабати, юриш туришига ҳам таъсир қилади.
Лекин кийиниш ҳақида аниқ бир андоза мавжуд эмас. Кийим учун олинадиган турли нарсаларнинг ҳар бири кишининг диди, бўй–басти, ёши, моддий имкониятлари ҳамда жамиятда тутган ўрнига боғлиқ. Инсон керак бўлмаган ҳаридларни қилмаслик учун доимо ўзини бошқариб туриши лозим ва янги нарсалар уйингизда мавжуд бўлган кийимлар услубига, газламанинг рангига мос келадими – йўқми, уни бошқа нарсалар билан кийса бўладими, ва ҳ.к. ларга эътибор бериши лозим.
Кийиниш – шахснинг ўзига хос хусусияти бўлиб, ҳамма вақт гўзаллик, уйғунлик, нозиклик, одоб, хушмуомалалик, одамшаван-далик даражасининг ифодаси. Инсоннинг ташқи гўзаллиги кийим рангининг бир–бирига мослиги, табиийлиги ва соддалигидадир. Хушбичим ва чиройли кийинишнинг маъноси нимада? Кўзга ташланмайдиган ҳамда кишига табиий гўзаллик берадиган ва унинг айрим камчиликларини билдирмайдиган уст–бош, чиройли, хушбичим, гавдага, ёшига ва фаслга мос кийим кийишдир. Кийим маълум давр ва ижтимоий шароитда кишиларнинг гўзаллик ҳақидаги қарашлари мужассамлашувчи мода билан боғлиқ. Кишилик жамияти ривожи жараёнида бу қарашлар ўзгара боради, шу муносабат билан мода ҳам ўзлуксиз ўзгариб туради. Ўзбек халқининг миллий маданияти, урф –одатлари асрлар давомида давр ва шароитга, жамият тараққиётига мослашиб ўзгариб келган. Тарихга айланган кийим ва либосларни қандай кийиш урфи ва қоидалари деярли истисноли жиҳатлардагина ўз кучини сақлаб қолган. Аммо одамлар кийимларни танлаш ва ихтиро қилишдан тойганлари йўқ, аксинча, замонавийликка бўлган талаблар олдинги даврдагига нисбатан анча илгарилаб кетди.
Яхши кийиниш ўзига хос санъат. Киши бу санъатни эгаллаши учун мода талабларига риоя қилибгина қолмай, ўз дидини ҳам тарбиялаши керак. Дидни тарбиялаш учун меъёр ва ўзаро мос тушунчаларга асосланган санъатнинг барча турлари билан танишиб бориши лозим.
Зеҳн билан танланган ораста либос унинг эгасининг диди яхшилигини билдиради. Кўйлак жавони тўла бўлмасдан туриб ҳам дид билан кийиниш мумкин. Янги чиққан замонавий либос кетидан қувиш эмас, балки сиз учун зарур бўлган нарса ҳақида ўйлаб кўрган маъқул. Замонавий мода мато турларининг янгилиги билан ҳам белгиланади.
Жиддий эркакларга нисбатан аёллар замонавийлик масалаларида кўпроқ қайғурадилар. Эркакларга нисбатан аёллар модаси ўзгарувчандир. Юбка ва камзуллар бир калталашиб кетса, бир–икки йилдан сўнг – узунлашиб кетади. Кўйлакда баъзида белни кўрсатиб турадиган ҳолатлари пайдо бўлса, баъзида акси бўлади. Эркакларга нисбатан матоларнинг рангдор туслари ва фактураси турли–туман ва албатта, турли хил замонавий зийнатлар ҳам аёллар учундир. Аммо эркаклар умуман замонавийликдан йироқ десак нотўғри бўлар эди Кучли жинс соҳибларининг замонавийликка бўлган қизиқиши – охирги йилларда етарли даражада салоҳиятга эгабўлиб бормоқда.
Жиддий костюмларга тўқ жигарранг ва қора рангдаги, қулай ва сифатли оёқ кийимлар мос келади. Оч жигарранг ёки жигарранг оёқ кийимлар қора костюмга умуман тўғри келмайди. Бироқ қора оёқ кийим жигарранг костюмга мосдир. Таглиги қалин, қўпол спорт ботинкалари тантанали чиқиш учун мўлжалланган кийимларга тўғри келмайди, фақатгина спортив кийимлар билан мос тушмайди.
Ташқи кўринишингизда майда–чуйда нарсалар бўлмайди. Уларнинг ҳаммаси аҳамиятга эга. Зийнатлар ҳақида бир неча сўз. Афсуски, ҳамма ҳам костюмини безашда доимо тақинчоқлардан тўғри фойдалана олмайди.
Баъзилар ҳаддан ташқари зеб–зийнатларга кўмилса, баъзилар эса ўта оддийлашиб кетадилар. Авваламбор, ҳеч қайси аёл бу борада тежамаслиги лозим, аммо уларни кўз–кўз қилиш учун чегарадан чиқиб кетиш ҳам «меъёрдан чиқиш» каби дидсизликдир.
Дид билан кийиниш кишининг ўзига танқид билан қарай олишини ҳам ифодалайди. Инсон ўз табиий нуқсонларини сезиб, уни бошқаларга сезилмайдиган қилиб кийинмоғи керак. Кийим танланаётганда ёшни ҳам унутмаслик керак. Ёшлар спорт кийими бичиғида кийинадилар. Очиқ рангли, гулдор кийимлар уларга кўпроқ ярашади. Ўттиз ёшдаги аёллар (шартли равишда) диди модага асос деб қабул қилинган. Бу ёшда аёл ўз қиёфасини яхши билмоғи, ҳуснига хусн қўшиладиган кийимларни танлай олмоғи лозим.
Қирқ ёшдан кейин ўтган йиллар оқибатида вужудга келадиган айрим нуқсонларни кийим ва пардоз билан яшириш кераклигини унутмаслик лозим. Семиз ёш аёллар жуда ҳам одми кийимлар билан кифояланмасликлари керак, чунки одми кийим семизлик билан бирга ёшликни ҳам, латофатликни ҳам яшириши мумкин. Муҳими кийимнинг шакли ва ранги меъёрида бўлсин.
Атир бўйи аёл кишига алоҳида бир латофат беради, унинг чиройини қандайдир сирли қадимги аёллик назокати билан ўрайди. Аммо ошириб юборманг. Керак бўлмаган жойда атирдан фойдаланманг.
Инсоннинг энг гўзал ва энг табиий зийнати бу – сочларидир.
Сочимизнинг чиройи ҳамда саломатлиги доимий эмаслигини ёддан чиқармаслигимиз зарур. Сочларни чиройли ва эътиборга тортар даражада кўринишга эга бўлиши учун биз уларни ҳар куни парвариш қилишимиз лозим. Аёл киши ўта замонавий кийинган, қимматбаҳо тақинчоқларга бурканган, юз–қўллари гўзал кўринишга эга бўлиши мумкин, аммо сочларининг кўриниши яхши бўлмаса – гўзал кўринмайди. Кишининг маданиятини биринчи навбатда унинг кийими таъкидлаб туради. Дид билан танланган кийим ва ораста кўриниш одамни ўзига нисбатан ишонч, ҳамда атрофдагиларда ёқимли таассурот уйғотади.
Эркак кишида кундалик кийиш учун кўзга у даражада ташланмайдиган костюм–шим ва яна махсус кечалар ва меҳмондорчиликлар учун мўлжалланган тўқ кул ранг ёки тўқ кўк ва қора рангдаги костюм–шимлар бўлиши лозим. Агар бу икки костюмни моҳирлик билан, бир–бирига уйғун бўлган тусдаги рангларда танлаб олинса, унда уларни бир – бирига мослаштирган ҳолда кийиб юриш мумкин. Бундан ташқари, бу икки костюмга спортивка тури комбинациялашган костюмни ҳам қўшиб тўлдириш мумкин. Бундай турдаги костюмни ишга кийиш урф бўла бошламоқда. У безак ва ранглар билан бир–биридан фарқ қилувчи шим ва устки кийимдан иборат бу костюм уйғун ва мос бўлган ҳолда бир–бирини тўлдириши лозим. Масалан: майда катакли костюмга шим, майда катакли шимга эса бир тусдаги устки кийим кўпроқ мос келади.
Бизнинг жисмимиз ва ҳамма нарса покиза бўлиши шарт, ҳар қандай зўр башанг кўринишни чўнтакдан чиққан кир рўмолча бир пул қилади. Сочлар доимо тоза бўлиши ва тиниқ кўриниш касб этиши лозим. Эркаклар кунда соқолини олиб туриши, керак бўлса, кечқурун меҳмонга бориш учун тўқ костюм кийган бўлса ҳам икки мартадан олишга тўғри келади. Энг аҳамиятлиси, нафақат озода бўлиши, балки кийим дазмолланган бўлиши ҳам шарт. Оёқ кийимларни ҳатто ёмғир кунлари ҳам тозалаб чиқиш керак, зеро улар гоҳида эгасини ноқулай вазиятга солиб қўяди.
Замонавийлик асосий хусусиятларда унга индивидуал тарзда мослашувни тақозо этади. Аслида ҳеч қандай мода хунук ёки чиройли бўлмайди, у доимий мезонга эга эмас. Кеча қабул қилинмаган нарса, бугун табиий кўриниши мумкин. Табиатнинг шу хусусияти туфайли биз баъзида кўринишимизни янгилаб туриш имкониятига эгамиз. Янги чиққан замонавий либосларга мослашиш, одатда, сал қийинроқ кечади. деярли ҳамма вақт кўпчиликни ҳайратга солади. Тажрибадан шуни биламизки, бир йилдан сўнг янги мода бизга ўз ҳукмини ўтказади, кейин эса худди шу услубга мослашиб олгандан сўнг, ундан воз кечишдан бош тортамиз. Замонавий нарсалар, одатда, аёллар учун уч йил, эркаклар учун беш йил хизмат қилади. Эски модани «ушлаб» туришга интилманг, янгиси билан курашишни тўхтатинг.
Удум (мода) меъёр ҳисини, давр талаби, дид ва ёшга эътиборни талаб қилади. Шундай одамлар борки, улар тезда замонавийликнинг баъзи унсурларини илиб олади, бошқаларга эса «махсус мослашув жараёни» керак. Бундайларга бироз сабрли бўлишни маслаҳат берамиз. Қадимдан мақол бор «Чиройли кўринишга ҳаракат қил, аммо олифта бўлма». А.Навоий «Махбуб ул – «қулуб» асарида «Ўзига бино қўйган одам – ақлсиздир, ўзига зеб берган–беор, сатангдир ..» дейди.
Замонавий кийиниш билан бизни ғашимизга теккан одам ўрнакка арзийдиган оила аъзоси ва яхши одам бўлиб чиқиши мумкин. Биз ҳам вақти келиб, шундай кийинишимиз мумкин. Башанг замонавий қиёфа кўр–кўрона, моданинг қулини қабул қилмайди. Ҳар қандай фасондаги кўйлак ҳам одамга ярашавермаслиги мумкин. Аммо замонавийликнинг доираси кенг. Ёши катталар, ёшлар, тўладан келган одамлар, озғин, бўйи пастлар ва баландлар учун фасонлар мавжуд. Башанг ва замонавий кийиниш санъати замонавийликнинг сосий талабларини ўзида қўллай олиш ва кўпроқ мос келадиганларини танлаб олишдан иборатдир. Ўз яқинларингиз қабулида бўлганингизда устки кийимингизни ечишни сўраб олиб қўйишингиз мумкин, бошқа пайтларда уй эгасини таклифини кутмоқ афзал.
Костюмга бўйинбоғ зарур. У фақат рангли ва спорт кўйлакларига нисбатан зарурият туғдирмайди. Расмий ҳолатларда устки кийимнинг тугмалари қадалган бўлади. Бундай ҳолатларда сиз танишларингиз квартирасига, ресторанларга (Айниқса, аёллар олдида), мажлисга, театрга киришингиз мумкин. Бундан ташқари, тугмаларни президиум столида ўтирганингизда ва доклад билан чиқиш қилганингизда тақиш лозим. Рақсга тушганингизда ҳам худди шу ҳолат.
Қадалмаган тугмалар билан сиз ўриндиқда театр томоша қилаётган ёки кечки овқат дастурхони олдида ўтиришингиз мумкин. Устки кийимнинг энг қуйи қисмидаги тугма ҳеч қачон қадалмайди. Диссертация ҳимояси учун кандидат тўқ рангли костюм кийиши лозим. Уйда халат ва пижама фақатгина эрталаб ёки кечқурун ваннага кириш учун кийилади. Бошқа пайтларда тўлиқ, батартиб ва қулай кийиниш лозим. Айниқса, аёл киши уйда чиройли кийиниши лозим, ранги ўчиб кетган, тор ёки осилиб кетган кийимлар кийиш ножоиздир. Ўзимизга мос тарзда кийинишимиз, тўсатдан меҳмонларни кириб қолишини айтмаган ҳолда, яхши кайфият билан юришга керакдир. Рўзғор масаласини ҳисобга оладиган аёллар, эскирган либосларни яхши уйда киядиган костюмга айлантиришлари мумкин. У нафақат қулай, балки замонавий бўлмоғи ҳам лозимдир. Аёл кишининг шалвираган кийимларни кийиши ёки эскирган кийимларга қайта ишлов бергач, уни «уй кийимига кўзи қиймай» шкафга илиб қўювчиларни ҳеч нарса билан оқлаб бўлмайди.
Одатда эркаклар уйда трикотаж матоларидан бўлган спорт кийимлари ёки жинси киядилар. Агар квартира бўйлаб юрган эркакнинг кийими бироз эскироқ, шимидаги нақшлар рангдор ва ажойиб бўлса, бунинг қўрқинчли жойи йўқ. Ҳатто яхши кўринади. Асосийси, эскирган бўлса ҳам уларни вақтида ювишга ташлаб, тугмаларини мустаҳкам ва дазмолланган ҳолда тутиш лозим. Таклиф қилинган меҳмонлар ҳеч қачон шиппакда кутиб олинмайди, гарчи уй эгаси ҳар сафар янги либосда чиқиши шарт бўлмаса ҳам. Айниқса, меҳмон оддий кўйлакда келган бўлса.
Эркак кишининг асосий кийими – костюм. Бироқ доимо унда эркак киши башанг кўринавермайди. Костюм жусса ўлчовларига тўғри келиши лозим, ҳаракатларни чеклаб сиқмаслиги, юрганда халақит бермаслиги, одми рангда бўлиши керак. Кўйлак, бўйинбоғ ва пайпоқ танлашда ҳам эътиборли бўлинг. Буларнинг ҳаммаси, оёқ кийимни истисно қилмаган ҳолда ёшингиз, шароит ва бошқа маълум бир ҳолатга монанд бўлиши зарур. Эркаклар башанг бўлиб туғилмайдилар. Бу, авваламбор, тарбия ва ўз–ўзини тарбиялашдир. Башанг эркаклар керакли даража доимо батартибдирлар. Эркакларга ўзлари билан иккита дастрўмол олиб юришни тавсия этамиз: бири – устки кийим ёки шим киссасида, уни керак бўлганда ўзи учун ишлатилади (ишлатиб бўлгандан кейин ғижимлаб ташламанг), иккинчиси мутлақо тозаси – устки кийимнинг ички чўнтагида, махсус ҳолатлар учун (кўзойнакни артиш учун, бола ёки аёл кишига керак бўлиб қолган тақдирда бериш учун ва ҳ..). Иккинчи дастрўмолни устки кийимнинг ташқи чўнтагида, сал учини чиқарган ҳолда олиб юриш ҳам мумкин. Идеал даражадаги спортча гавдали одам ҳам суҳбат чоғида оёқларини чалиштириш, қимирлатиш, танишининг тугмачаларини ушлаш, қўлини киссасига солиш тавсия этилмайди. Ўтирганда оёғингизни ёйиб олманг. Ўриндиққа чўзилиб олиш ва ўриндиқни у ёқдан бу ёқа қимирлатиб ўтиришдан ўзингизни тийинг.
Алоҳида кийимнинг қисмлари бир–бирига уйғун бўлиши керак. Спорт кийимларига лакланган туфли ёки галстуклар тўғри келмайди. Байрамда кийиладиган оҳорлик тўқ қора костюм–шимни оқ кўйлак, қора пайпоқ ва қора туфли билан кийилади. Ташқи кўкрак чўнтакдан оқ дастрўмолнинг учи чиқиб туриши мақсадга мувофиқ.
Комбинациялашган костюм билан (кул ранг чивиқ–чивиқ шим, қора устки кийим) иккита манжетли оқ кўйлак (манжетлар ва ёқа крахмалланган бўлиши лозим), кул ранг галстук, қора туфли ва тўқ пайпоқлар билан кийилади.
Бўйинбоғ доимо эгасининг дидини акс эттириб келган. Умуман олганда, спорт кийими ёки костюм–шим билан кийиш учун ипак ёки сунъий ипакдан бўлган ёки сунъий толадан ҳамда бир–иккита шерсть бўйинбоғлар ҳарид қилиб олиш лозим. Бўйинбоғни танлаш костюм фасони ва матосининг ранги, расмига боғлиқ. Жиддий костюмга табиий ҳамда сунъий ипакдан бўлган бўйинбоғлар тўғри келади. Капалаксифат бўйинбоғлар алоҳида вазиятлар учун мўлжалланган. Улар одми ва нафис тусда бўлиши лозим. Майда расмли костюмга ҳар қандай бўйинбоғ тушаверади. Олачипор костюмга бир тусдаги бўйинбоғ мос тушса яхшироқ бўлади. Аммо бунда иккита қоидага амал қилиш лозим: ё бўйинбоғни танлаётганда уни костюм ранги билан бир тусда, аммо сал очроқ ёки сал тўқроқ бўлишига ҳаракат қилиш керак. Чунки бу билан улар бир–бирини тўлдириб туради ёки костюм ва бўйинбоғ бир–бирига қарама–қарши тусда (албатта, уйғунлашган ҳолда) бўлиши лозим. Лекин бундай қарама–қаршилик сизда ягона бўлиши керак!
Дастрўмолни дазмолланган ҳолда шим чўнтаги ёки сумкада сақлаш керак. Аксиргандан сўнг уни қоқиб ўтириш ножоиз, дарров олиб қўйинг.
Эркак костюмини ёки аёлни нафис безайдиган дастрўмол – бошқа нарса. Эркакларникидан кичикроқ бўлган бу дастрўмол жамоатда кўз–кўз бўлишга арзийди. (бу борада бошқа бобларда хам фикр юритилади)