Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

Oʻzbek tilidagi urgʻu olmaydigan soʻz va qoʻshimchalar 
№ 
Birlik 
Misol 
Izoh 
1 
Fe‘lning 
boʻlishsizlik 
shakli: -ma 
bérma, oʻqíma 
Bu qoʻshimcha uch oʻrinda shakldosh 
boʻlib, uning shakldoshlari urgʻu oladi: 
1) -ma (boʻlishsizlik shakli, urgʻu 
olmaydi): kiyimimdan tórtma, kitobga 
yózma. 
2) -ma (ot yasovchi, urgʻu oladi): 
tortmá (gʻaladon); 
3) -ma (sifat yasovchi, urgʻu oladi): 
yozmá ish. 
2 
Shaxs-son 
qoʻshimchalari 
I. Men boráman. I. Biz borámiz. 
II. Sen borásan. II. Siz borásiz. 
III. U borádi. III. Ular borádilar. 
3 
Kesimlik 
qoʻshimchalari 
I. Men talabáman. I. Biz talabámiz. 
II. Sen talabásan. II. Siz talabásiz. 
III. U talabádir. III. Ular talabalárdir. 
4 
Fe‘lning buyruq-
istak mayli 
shakllari 
I. Men bóray. I. Biz bóraylik. 
II. Sen bórgin. II. Siz bóring. 
III. U bórsin. III. Ular bórsinlar. 
5 
Fe‘ldagi -la (soʻz 
yasovchi) + -r 
(sifatdosh) 
qoʻshimchalarining 
birikmasi 
U bugun íshlar. 
Daraxtlar 
bahorda gúllar. 
Ikkita 
qoʻshimchaning 
yigʻindisi 
boʻlgan -la + -r shaklini otlarning 
koʻplik shakli boʻlgan yaxlit bitta 
qoʻshimcha -lar dan farqlash zarur.
1) -la + -r urgʻu olmaydi: U bugun 
íshlar. (ish-la-r). Daraxtlar bahorda 
gúllar. (gul-la-r)
2) -lar urgʻu oladi: Ishlár koʻpayib 
ketdi. (ish-lar) Gullár ochildi. (gul-lar) 
6 
Sonning ma‘no 
turini hosil 
qiluvchi -ta (dona 
son), -larcha, 
-tacha (chama 
son) 
qoʻshimchalari 
úchta, yúztacha, minglárcha
7 
Gumon olmoshi 
yasovchi 
qoʻshimcha: -dir 
kímdir, nimádir 
-dir qoʻshimchasi ham shakldosh boʻlib, 
ularni farqlash lozim. 
1) -dir (gumon olmoshi yasovchi, urgʻu 
olmaydi): kímdir, nimádir 

---

19 
2) -dir (gumon yuklamasi, urgʻu 
olmaydi): U oʻqigándir. 
3) -dir (kesimlik shakli, urgʻu olmaydi): 
U talabádir. 
4) -dir (fe‘lning orttirma nisbat shakli, 
urgʻu oladi): yozdír, chizdír, kuldír. 
8 
Yuklamalar 
-mi, -chi, -a (-
ya), -u (-yu), -
da, -oq (-yoq), -
ku, -la, -gina, -
dir 
Bu kitob senikími? U yakshanba 
kunlarígina keladi. Bolalar chillak 
oʻynaydigan yér-da. 
9 
Oʻxshatish 
ma‘nosini 
bildiruvchi 
qoʻshimchalar: -
dek, 
-day, -cha 
séndek, gúlday, 
yigítcha 
ishlamoq
-cha shakldosh qoʻshimcha boʻlib, oʻz 
shakldoshidan urgʻu olish-olmasligiga 
koʻra ham farqlanadi: 
1) -cha (ravish yasovchi, urgʻu olmaydi; 
kabi, singari soʻzlari bilan almashadi): 
Yigítcha ishladi. Yigit kabi ishladi. 
2) -cha (otlarning kichraytirish-erkalash 
shakli, urgʻu oladi; kichkina soʻzi bilan 
almashadi): Qushlarga uychá yasab 
berdim. Qushlarga kichkina uy yasab 
berdim. 
10 
Familiyalar 
tarkibidagi -ov(a), 
-yev(a) shakllari 
Bahodir Hafízov, Sodiqjon Ergáshev 
11 
Sof koʻmakchilar 
bilan, 
uchun, 
kabi, 
singari, 
qadar, 
sayin, 
haqida 
Sof ko‗makchilar urg‗u olmaydi. Urg‗u 
ko‗makchi bilan birga kelgan mustaqil 
so‗zning oxirgi bo‗g‗iniga tushadi. 
Masalan: Onám uchun oldim. Imtihón 
haqida suhbatlashmoq. 
Bundan tashqari sifatning daraja koʻrsatkichlarida va ayrim qoʻshma soʻzlarda 
urgʻu birinchi qismga tushadi. Bular quyidagilar: 
1) Tarkibida nim, och, tim, jiqqa, lang, toʻq, gʻirt kabi soʻzlar boʻlgan sifatning 
darajasini koʻrsatuvchi birliklarda urgʻu birinchi qismga tushadi: tím qora, láng 
ochiq. 
2) Soʻzning birinchi boʻgʻinini takrorlash orqali hosil qilingan orttirma 
darajadagi sifatlarda urgʻu birinchi qismga tushadi: qóp-qora, yám-yashil, óppoq. 
3) Har va hech soʻzlari bilan hosil qilingan qoʻshma soʻzlarda ham urgʻu 
birinchi qismga tushadi: hár kim, hár nima, hár qanday, héch kim, héch nima. 
Tilimizda soʻz urgʻusi ma‘no farqlash vazifasini ham bajaradi. 

---

20 
Ma‟nosi urgʻusiga koʻra farqlanadigan shakldosh soʻzlar 
№ 
Soʻzlar 
1 
Olmá (ot): Olmá yedim. 
Ólma (fe‘l): Qalamni ólma. 
2 
Tugmá (ot): Tugmá qadadim. 
Túgma (fe‘l): Chuchvarani túgma. 
3 
Suzmá (quyuq qatiq, ot): Muzday 
suzmá yedik. 
Súzma (suvda suzish, ovqatni suzish, 
fe‘l): Ovqatni akang kelmasdan súzma. 
4 
Tortmá (gʻaladon, ot): Kitoblaring 
tortmadá turibdi. 
Tórtma (kuch bilan tortmoq, fe‘l): 
Raqib jamoa a‘zosining kiyimidan 
tórtma. 
5 
Soʻzlár (ot): Soʻzlár borki, oʻlikka jon 
kirgizar. 
Sóʻzlar (fe‘l): Anor sóʻzlar, Zaynab 
qalbi dir-dir qaltirar.