Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov
Download 2.97 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Oʻzlik olmoshining kishilik olmoshlari bilan ma‟nodoshligi va ular oʻrnida qoʻllanilishi Shaxs Birlik Koʻplik I
|
159 OʻZLIK OLMOSHI Kishilik olmoshlari o‗rnida qo‗llanilib, ko‗pincha shaxsni, ba‘zan predmetni ko‗rsatuvchi o„z so‗zi o„zlik olmoshi sanaladi. Oʻzlik olmoshining kishilik olmoshlari bilan ma‟nodoshligi va ular oʻrnida qoʻllanilishi Shaxs Birlik Koʻplik I Men – oʻzim Biz – oʻzimiz II Sen – oʻzing Siz – oʻzingiz III U – oʻzi Ular – oʻzlari O„zim, o„zing, o„zi so‗zlari ba‘zan egalik qo‗shimchalariga mos kishilik olmoshlari bilan mening o„zim, sening o„zing, sen o„zing, uning o„zi, u o„zi tarzida qo‗llanadi va bu vaqtda ko‗pincha kishilik olmoshlariga ta‘kid ma‘nosi yuklanadi. Oʻzlik olmoshi ibora tarkibida kelganda uni kishilik olmoshi bilan almashtirib boʻlmaydi va alohida olmosh hisoblanmaydi. Masalan: U biroz oʻziga kelgach, voqeaning butun dahshatini his qildi gapida ikkita olmosh mavjud: u va butun. Oʻziga soʻzi esa alohida olmosh sifatida ajratilmaydi, chunki u oʻziga kelmoq iborasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Oʻzlik olmoshiga qoʻshilgan qaratqich kelishigi shakli -ning ba‘zan belgisiz qoʻllanilishi mumkin. Masalan: Oʻzingning uying – oʻlan toʻshaging. / Oʻz uying – oʻlan toʻshaging. Bunda qaratqich kelishigi shakli bilan birga egalik qoʻshimchasi ham tushiriladi. Oʻz-oʻzidan, oʻzidan oʻzi kabi soʻzlar oʻzlik olmoshidan ravishga koʻchgan. Bu soʻzlar ba‘zan oʻzlik olmoshi, ba‘zan ravish hisoblanadi va quyidagicha farqlanadi: 1) Agar oʻz-oʻzidan, oʻzidan oʻzi soʻzlari «kimdan?», «nimadan?» kabi soʻroqlarga javob boʻlsa hamda shaxs va narsa ma‘nosini ifodalasa, oʻzlik olmoshi hisoblanadi. Masalan: Shokirjon oʻz-oʻzidan uyalib ketdi. (Shokirjon kimdan uyalib ketdi? – oʻz-oʻzidan) 2) Agar oʻz-oʻzidan, oʻzidan oʻzi soʻzlari «qanday?», «qay tarzda?» soʻroqlariga javob boʻlsa va kutilmaganlik ma‘nosini ifodalab, toʻsatdan, qoʻqqisdan soʻzlari bilan almasha olsa, ravish hisoblanadi. Masalan: Adirlik yonbagʻrida turgan mashina oʻz-oʻzidan yurib ketdi. – Adirlik yonbagʻrida turgan mashina qoʻqqisdan yurib ketdi. (Adirlik yonbagʻrida turgan mashina qay tarzda yurib ketdi? – oʻz- oʻzidan (qoʻqqisdan) Oʻzicha soʻzi ham oʻzlik olmoshi emas, yasama ravish hisoblanadi: oʻzi + cha (ravish yasovchi qoʻshimcha). 5-misol. Oʻzlik olmoshlarining tagiga chizilgan. 1. O‗zining ovozi o‗ziga uzoqdan eshitilganday tuyuldi. (Abdulla Qahhor) 2. O‗zim ham hayronman. (Cho„lpon) 3. Qimirlamang, biroz o‗zingizga keling, – dedi yigit mehribonlik bilan, – uyingizga o‗zim kuzatib qo‗yaman. (S. Zunnunova) 4. Bu ishlarni qilgan o‗zi. (Cho„lpon) |
