Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

1. So„z birikmasi – bir so‗zning boshqa so‗zga kelishik, egalik qo‗shimchalari, 
ko‗makchilar, so‗z tartibi va ohang(tobelashtiruvchi ohang) yordamida tobelanishi 
orqali bog‗lanishi. Masalan: daftarga yozmoq, bizning uyimiz, akam uchun olmoq, 
qiyin topshiriq.
2. Gap – bir so‗zning boshqa so‗zga shaxs-son va kesimlik qo‗shimchalari 
yordamida tobelanishi orqali bog‗lanishi. Masalan: Men bordim. Siz o„qidingiz. U 
keldi. Men shifokorman. 
3-misol. Tobe bogʻlangan ayrim soʻzlar ajratib koʻrsatilgan. 
1. Hech bir xalq dalada ishlash doston yozishdek shonli ish ekanligini anglab 
yetmaguncha yuksalmaydi. (Buker Vashington) 2. Hech narsa qilmaslik – bu juda 
og„ir ish. (Oskar Uayld) 3. Baxt yalqovga begona. (Maqol) 4. Betashvish bosh 
qayda, mehnatsiz osh qayda? (Maqol) 4. Non-tuzingni keng tut, odamlarga yedir. 
(Yusuf Xos Hojib) 5. Vaqt togʻni, suv toshni yemirar. (Maqol) 6. Hilm – axloqli 
odamning qimmatbaho libosi. (A. Navoiy) 7. Yozuvchining yolgʻoni va 
laganbardorligi tuturuqsiz kitobning umrini uzaytira olmaydi. (Onore de Balzak) 
Tobe bogʻlanish natijasida vujudga keladigan sintaktik birliklar 
№ Birlik turi 
Bog„lovchi vositalar 
Misollar: 
Birlikning 
xususiyatlari 
1 
Soʻz 
birikmasi 
a) kelishik qoʻshimchalari; 
b) egalik qoʻshimchalari; 
d) koʻmakchilar; 
e) ohang (tobelashtiruvchi 
ohang); 
a) kitobni oʻqimoq; 
b) bizning kitobimiz; 
d) 
fan 
haqida 
suhbatlashmoq; 
e) qiziqarli kitob. 
Tushunchani 
ifodalaydi. 
2 
Gap 
a) 
shaxs-son 
qoʻshimchalari; 
b) kesimlik qoʻshimchalari, 
a) Men oʻqidim. Sen 
yozding. U keldi. 
b) Biz talabamiz. 
Fikrni 
ifodalaydi, 
hukmni 
bildiradi. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Morofolgiya va sintaksis munosabati haqida soʻzlab bering. 
2. Sintaktik aloqani ta‘minlovchi vositalar nimalardan iborat? 
3. Sintaktik aloqaning qanday turlari mavjud? 
4. Tobe va teng aloqa haqida soʻzlab bering. 
Adabiyotlar: 
1. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi oʻzbek tili. T.: Universitet, 2011. 
2. Ўзбек тили грамматикаси. 2-қисм. – Т.: «ФАН», 1976. 
3. Jamolxonov H. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. – T.: 2005. 
4. A.G'ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o'zbek adabiy tili, sintaksis. – T.: 1965. 
 
 

---

203 
11-mavzu: 
SOʻZ BIRIKMALARI TASNIFI.
GAP. 
Mustaqil so‗zlarning kelishik, egalik qo‗shimchalari, ko‗makchilar, so‗z tartibi 
va ohang (tobelashtiruvchi ohang) yordamida oʻzaro tobe munosabatda 
bog‗lanishidan so„z birikmasi hosil bo‗ladi.
So‗z birikmasi bo‗lish uchun: 
1) kamida ikkita mustaqil so‗z bo‗lishi lozim; 
2) bu so‗zlar ma‘no jihatdan mos bo‗lishi kerak; 
3) so‗zlarning biri ikkinchisiga ergashishi, ya‘ni tobelanishi zarur; 
4) qo‗shimcha va yordamchi so‗zlar mustaqil so‗zlarni bog‗lashi kerak. 
So‗z birikmasi har doim ikki qismdan iborat bo‗ladi: 
Tobe so‗z – soʻzlar bogʻlanishida oldin kelgan soʻz boʻlib, hokim so‗zning 
ma‘nosini aniqlab, izohlab keladi. 
Hokim so‗z – soʻzlar bogʻlanishida keyin kelgan soʻz boʻlib, tobe so‗z 
tomonidan ma‘nosi aniqlanadi, izohlanadi. 
Masalan: qiziqarli kitob, qiziqarli – tobe, kitob – hokim; ishni tugatmoq, ishni 
– tobe, tugatmoq – hokim. 
So‗z birikmasida asosiy ma‘no hokim so‗zdan anglashiladi, tobe so‗z esa 
hokim so‗zning ma‘nosini aniqlashtiradi, izohlaydi va toʻldiradi. Masalan: qizil gul: 
qizil – tobe, gul – hokim; maktabga bormoq: maktabga – tobe, bormoq – hokim. 
Bunda qizil so‗zi gul so‗zining ma‘nosini aniqlashtiryapti, ya‘ni gulning rangi 
qandayligini bildiryapti. Maktabga so‗zi esa bormoq so‗zining ma‘nosini 
aniqlashtiryapti, ya‘ni qayerga borilganligini bildiryapti. 
Solishtiring: gul – gulning rangi yoki boshqa xususiyatlari, ya‘ni qanaqa gulligi 
noaniq. 
qizil gul – gulning rangi aniq, bu har qanday gul emas, aynan qizil gul. 
bormoq – qayerga borilayotganligi noaniq. 
maktabga bormoq – qayerga borilayotganligi aniq, boshqa joyga emas, aynan 
maktabga borilyapti. 
Soʻz birikmasida soʻroq hokim soʻzdan beriladi. Masalan: qanday gul? 
qayerga bormoq? Tobe soʻz esa ana shu soʻroqqa javob boʻladi: qizil gul, maktabga 
bormoq.