Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

Fonologiya va uning oʻrganish obyekti. Fonologiya tilshunoslikning bir
bo‗limi bo‗lib, u fonetik-fonologik birliklarning tildagi vazifalari, til
mexanizmidagi roli haqida ma`lumot beradi. Tilshunoslikda fonologiyaning fan 
sifatidagi maqomi xususida ikki xil fikr mavjud.Birinchi fikrga ko‗rafonologiya 
fonetikaning o‗zi emas, chunki fonetika nutq tovushlarini, fonologiya esa til
tovushlarini o‗rganadi: nutq tovushlari haqidagi ta`limot (fonetika) aniq fizik

---

11 
hodisalarni, til tovushlari haqidagi ta`limot (fonologiya) esa shu tovushlarning 
lisoniy-vazifaviy xususiyatlarini tadqiq qiladi, shunga ko‗ra ularning tadqiqot
metodlari ham har xil: fonetika tabiiy fanlarning tadqiqot metodlariga 
fonologiya esa lingvistik tadqiqot metodlariga, asoslanadi. Ikkinchi fikrga ko‗ra,
fonologiyani fonetikadan ajratib bo‗lmaydi, chunki muayyan tilning fonemalari 
tizimini, 
bu 
tizimdagi 
har 
bir 
fonemaning 
«semantizatsiyalashgan»
(fonologizatsiyalashgan) belgilarini shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini
o‗rganmasdan tadqiq qilib bo‗lmaydi. Demak, fonologiya aslida fonetikaning
o‗zi, faqat uning yuqori bosqichi, xolos. Binobarin, fonolog bir vaqtning o‗zida 
fonetist bo‗lmay iloji yo‗q, ayni paytda fonetist ham doimo (shu jumladan,
fonologiya paydo
bo‗lgan davrgacha ham) ma`lum darajada fonolog bo‗lgan, chunki u umuman
tovushni emas,
balki til tovushlarini o‗rgangan. 
Ma`lumki, fonetikada tovush va bo‗g‗in segment birliklar, urg‗u va intonatsiya 
(ohang) esa supersegment birliklar tarzida tavsiflanadi. Fonologiyada bu birliklar 
lisoniy-vazifaviy xususiyat taqozosi bilan fonema (tovush), sillabema (bo‗g‗in),
aktsentema (urg‗u), va intonema(intonatsiya, ohang) deb nomlanadi, fonologiyaning 
o‗zi esa segmental fonologiya va supersegmental fonologiya kabi ikki turga 
ajratiladi. 
Segmental fonologiyaning asosiy predmeti fonemadir, shunga ko‗ra u 
fonematika, fonemika nomlari bilan ham ataladi. Supersegmental fonologiyaning
predmeti esa sillabema, aktsentema va intonemadir, shunga ko‗ra u prosodika deb 
ham yuritiladi.
Fonologiyaning xulosalari fonetikaning fizik-akustik, anatomik-fiziologik
va pertseptiv aspektlarida to‗plangan tajriba va ma`lumotlarga asoslanadi. Bu
hol ham fonologiya bilan akustik fonetika, artikulyatsion fonetika va pertseptiv 
fonetika o‗rtasida uzviy aloqa borligidan dalolat beradi.
Fonetik birliklarning lingvistik-funksional jihatlarini o‗rganish, asosan,
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. 1870-yillarda mashhurrus va polyak 
tilshunosi I.A. Boduen de Kurtene (u 1845-1929-yillarda yashagan) o‗zining 
«Odrevnepolskom yazike do XIV stoletiya» («XIV asrgacha bo‗lgan qadimgi polyak 
tili haqida»)nomli magistrlik dissertatsiyasida fonema haqida gapirib, uni etimologik-
morfologik hodisa deb ta`riflaydi. Shuni ham aytish kerakki, I.A. Boduen de
Kurtene o‗zining fonemaga etimologik-morfologik birlik sifatidagi qarashini 
keyinroq qisman o‗zgartiradi. Uning «Nekotorie otdeli sravnitel`noy grammatiki
slavyanskix yazikov» («Slavyan tillari qiyosiy grammatikasiningayrim bo‗limlari» 
(1881-y.) asarida fonema, bir tomondan, «so‗zning fonetik bo‗linmas qismi» deb
qaralsa, ikkinchi tomondan, u «morfemaning harakatchan komponenti, ma`lum 
morfologik kategoriya belgisi» deb baholanadi.
Shunday qilib, I. A. Boduen de Kurtene fonemaning antropofonik
(akustik-artikulyatsion) va morfemik aspektlari borligini tan oladi. Keyinchalik 
(1917-yilda) u fonemaga psixologik nuqtayi nazardan yondashib, uni tovushning 
«inson psixikasidagi doimiy tasavvuri» deb ta`riflaydi.

---

12 
I.A. Boduen de Kurtenening fonema haqidagi qarashlari uning shogirdlari
N.V. Krushevskiy, L.V. Shcherba hamda boshqa tilshunoslar tomonidan 
rivojlantiriladi. O‗zbek tilshunosligida fonologiyaga asosan, so‗nggi 15-20 yil
ichida e`tibor kuchaydi: «O‗zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi»
(Nurmonov A.N., 1990.), «O‗zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi»
(Abduazizov A., 1992.), «Umumiy tilshunoslik» (Baskakov N.A., Sodiqov A.S., 
Abduazizov A., 1979.), «O‗zbek tilida lisoniy birliklarning invariant-variant 
munosabati(fonologik sath)», nomzodlik dis. avtoreferati (Nabieva Dilora
Abduhamidovna, 1998.), «O‗zbek tilida paradigma a`zolari o‗rtasidagi
zidlanishlarning mo‗tadillashuvi (fonologik sath), nomzodlik dis. avtoreferati 
(Nurmonova Dilfuza Abduhamidovna, 1998.) kabi ishlar fikrimizning isbotidir. 
Tovushlar bir necha jihatlariga koʻra ikki xil boʻladi: unli tovushlar va undosh 
tovushlar. Ularning bir-biridan farqini quyidagi jadvalda koʻrishimiz mumkin.