Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

murakkab hol sanaladi: Maktabdan kelayotganimda do„stimni ko„rdim. 
Murakkab hollarning ifodalanishi 
№ 
Ifodalanishi 
Misollar 
1 
Takror soʻzlar bilan 
1) Tiniq suvdan hovuch-hovuch oldi, qonib-
qonib ichdi. 
2) U vazifaning muhimligini takror-takror 
ta‘kidladi. 
2 
Soʻz birikmasi bilan 
Daraxtlarni oqlayotganimda akam kelib qoldi. 
3 
Iboralar bilan 
Tursunali 
mehmonxonadan 
kapalagi 
uchib 
chiqdi. 
4 
Qoʻshma fe‘l bilan 
Malika xafa boʻlib churq etmadi. 
5 
Koʻmakchi fe‘lli soʻz shakli 
bilan 
Mohira kitobni oʻqib chiqqach egasiga qaytarib 
berdi. 
6 
Kengaygan birikmalar bilan 
1) Sharifa bilan Nasiba arazlashganda Durdona 
ularni yarashtirib qoʻydi. 
2) Urush boshlanganda u hali koʻkrakdan 
ajralmagan goʻdak edi. 
HOLNING MA‟NO TURLARI 
Holning ma‟no turlari 
№ 
Ma‟no turi 
(soʻroqlari) 
Xususiyati
Misollar 
1 
Ravish (tarz) holi 
(qanday? qay 
tarzda? qay holda? 
qanday qilib?) 
Kesim yoki fe‘l bilan 
ifodalangan boʻlakdan 
anglashilgan harakat-
holatning qay tarzda 
bajarilishini bildiradi. 
1) 
Mashinalar 
dovon 
boʻylab sekin harkatlanadi. 
2) 
Nigora 
yigʻlagancha 
uyga kirib ketdi. 
2 
Oʻrin holi 
(qayerga? qayerda? 
qayerdan?) 
Kesim yoki fe‘l bilan 
ifodalangan boʻlakdan 
anglashilgan harakat-
holatning bajarilish yoki 
bajarilmaslik oʻrnini 
1) Maktabimizda shoir va 
yozuvchilar bilan uchrashuv 
boʻldi. 
2) Ular xiyobon yonida 
uchrashishga kelishishdi. 

---

227 
bildiradi. 
3 
Payt holi 
(qachon? 
qachongacha? 
qachondan beri? qay 
vaqt?) 
Kesim yoki fe‘l bilan 
ifodalangan boʻlakdan 
anglashilgan harakat-
holatning bajarilish yoki 
bajarilmaslik paytini 
bildiradi. 
1) Biz besh yil ilgari 
koʻrishgan edik. 
2) Kecha akam armiyadan 
qaytdi. 
4 
Daraja-miqdor holi 
(qancha? nechta? 
qay darajada?) 
Kesim yoki fe‘l bilan 
ifodalangan boʻlakdan 
anglashilgan harakat-
holatning bajarilishdagi 
miqdorini bildiradi. 
1) U ayni muammolar 
haqida koʻp yozgan edi. 
2) Shu gapni besh marta 
takrorladi. 
5 
Sabab holi 
(nega? nima uchun? 
nima sababdan? 
nima sababli?) 
Kesim yoki fe‘l bilan 
ifodalangan boʻlakdan 
anglashilgan harakat-
holatning roʻy 
berish/bermaslik sababini 
bildiradi. 
1) Rahmatilla noiloj koʻndi. 
2) Salima darsni yaxshi 
tayyorlagani 
uchun 
maqtovga sazovor boʻldi. 
6 
Maqsad holi 
(nima uchun? nima 
maqsadda? nima 
qilgani?) 
Kesim yoki fe‘l bilan 
ifodalangan boʻlakdan 
anglashilgan harakat-
holatning nima maqsadda 
roʻy berishini bildiradi. 
1) 
Karimberdi 
ataylab 
shunday dedi. 
2) Bolalar oʻynab kelish 
uchun koʻchaga chiqdi. 
 
TOʻLDIRUVCHI 
Gapning fe‘l bilan ifodalangan biror bo‗lagiga boshqaruv yo‗li bilan 
bog‗langan, kimni, nimani, qayerni, kimga, nimaga, kimda, nimada, kimdan, 
nimadan, kim uchun, nima uchun, kim haqida, nima haqida, kim bilan, nima bilan 
kabi so‗roqlarga javob bo‗luvchi ikkinchi darajali bo‗lakka to„ldiruvchi deyiladi. 
Toʻldiruvchi hokim boʻlakka boshqaruv usulida birikadi va uning mazmunini 
toʻldirib, predmetlik (shaxs va narsa) ma‘nosini ifodalaydi. 
1-misol. Toʻldiruvchilar ajratib koʻrsatilgan. 
1) U Ikromjonni frontga ana shunday kuzatib qolgan edi. 2) Elga el qo‗shilsa 
– davlat, eldan el ketsa mehnat. 3) Bu kitobni ukam uchun oldim. 4) Yangi film 
haqida suhbatlashdik. 
2-misol. Toʻldiruvchilar ajratib koʻrsatilgan. 
1. Arzimagan va befoyda narsalarga keragidan ortiqcha vaqt sarflash dono 
odam uchun nihoyatda og‗irdir va bu uni mislsiz tashvishga soladi. (Aflotun) 2. 
Modomiki, vaqt eng qimmatbaho mulk ekan, unda vaqtni talon-toroj qilish eng og‗ir 
gunohdir. (B. Franklin) 3. Inson boshiga tushishi mumkin bo‗lgan eng og‗ir yo‗qotish 
vaqtni boy berishdir. (Teofrast) 4. Odam tabiatan qiziq yaratilgan: boyligini 
yo‗qotsa, xafa bo‗ladi-yu, umri zoye ketayotganiga esa parvo qilmaydi. (Abul 
Faroj) 5. Vaqtini boy berayotganida xunob bo‗ladigan odam eng dono odamdir. 

---

228 
(Dante) 6. Vaqtning qadriga yetmagan kishiga shon-sharaf nasib bo‗lmaydi. (L. 
Vovenarg) 
Toʻldiruvchilarning ifodalanishi 
№ 
Soʻz turkumi 
Misollar 
1 
Ot bilan 
Dilshod maktubni xolasiga berib koʻchaga chiqib ketdi. 
2 
Olmosh bilan 
Mayli-da, kimgadir yoqsa, yoqmasa, ularga qo‗shilib 
yig‗lasharmidik. (M.Yusuf) 
3 
Harakat nomi bilan 
Uning boqishlarini bir zum ham unutmayman. 
Otlashganda 
4 
Sifat bilan 
Yaxshiga qora yuqmas, yomonga el boqmas. 
5 
Son bilan 
Beshni beshga qo‗shsak, o‗n bo‗ladi 
6 
Ravish bilan 
Koʻpdan quyon qochib qutulmas. 
7 
Taqlid soʻz bilan 
Taqir-tuquringni yig‗ishtir. 
8 
Modal soʻz bilan 
Yoʻqni yoʻq deydi, borni bor deydi.
9 
Undov soʻz bilan 
Ohimni eshitmadi. 
10 
Sifatdosh bilan 
Bilmagandan bilgan yaxshi, to‗g‗ri ishni qilgan yaxshi. 
SODDA VA MURAKKAB TOʻLDIRUVCHILAR 
Toʻldiruvchilar tuzilishiga koʻra ikki turga boʻlinadi: 1) sodda toʻldiruvchi; 2) 
murakkab toʻldiruvchi. 
Bir mustaqil so‗z bilan ifodalangan toʻldiruvchi sodda toʻldiruvchi deyiladi. 
Masalan: Vaqt hamma narsaga o„z ta’sirini o„tkazadi. 
Ikki va undan ortiq soʻz hamda kengaygan birikma bilan ifodalangan 
toʻldiruvchi murakkab toʻldiruvchi sanaladi: Voris hammaning ertaga ovga 
jo‘nashini aytdi. 
To‗ldiruvchi birikma holida bo‗lishi mumkin: Men uning go„zal siymosida 
qalbim ko‘zgusini, visol orzusini, umidim gulshanini ko„rardim. 
Erkin birikma bilan ifodalangan murakkab to‗ldiruvchi gap mazmunini 
to‗ldirish, oydinlashtirish vazifasini bajaradi. 
TOʻLDIRUVCHINING TURLARI 
To‗ldiruvchilar hokim bo‗lakdan anglashilgan harakat-holatga munosabatiga 
ko‗ra quyidagi ikki turga bo‗linadi: 1) vositasiz toʻldiruvchi; 2) vositali toʻldiruvchi.