Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

5 
Qancha – shuncha 
Qancha koʻp mehnat qilsangiz, shuncha koʻp 
natijaga erishasiz. 
6 
Qayer – shu yer 
Qayerda ahillik boʻlsa, shu yerda qut-baraka 
boʻladi. 
7 
Qachon 
– shu payt 
(oʻshanda) 
Qachon maqsadlaringizni amalga oshirish uchun 
jiddiy kirishsangiz, oʻshanda ular roʻyobga chiqa 
boshlaydi.
8 
Qanchalik – shunchalik 
Daryo usti qanchalik tez oqsa, osti shunchalik sokin 
boʻladi. 
Bosh va ergash gap tarkibidagi nisbiy soʻzlar koʻpincha oʻzaro bir xil gap 
boʻlagi vazifasini bajaradi. Masalan: Kimning ichi nog„ora singari bo„sh bo„lsa, 

---

273 
uning behuda so„zlari atrofdagilarning miyasini egovlaydi. Bu ergashgan qoʻshma 
gapning ergash gap qismidagi nisbiy soʻz – kimning soʻzi ham, bosh gap qismidagi 
nisbiy soʻz – uning soʻzi ham qaratqich aniqlovchi vazifasini bajargan, ya‘ni ushbu 
ergashgan qoʻshma gapning nisbiy soʻzlari bir xil sintaktik vazifada kelgan. 
Ba‘zan nisbiy soʻzlar turli xil gap boʻlagi vazifasini bajarishi ham mumkin: 
Kimki boshqalarga rahm-u shafqat qilmasa, unga ham hech kim rahm-u shafqat 
qilmaydi. Bunda ergash gap tarkibidagi nisbiy soʻz – kimki ega vazifasini, bosh gap 
tarkibidagi nisbiy soʻz – unga esa vositali toʻldiruvchi vazifasini bajargan. Demak, 
ushbu ergashgan qoʻshma gapning nisbiy soʻzlari turli xil gap boʻlagi boʻlib kelgan. 
Nisbiy soʻzli ergashgan qoʻshma gaplarda ham ayrim oʻrinlarda bosh gap 
tarkibidagi nisbiy soʻz tushib qolishi mumkin. Ammo uning oʻrni (qaysi olmosh 
ekanligi) gap mazmunidan, nutq sharoitidan sezilib turadi. Masalan:
1. Kimning aqli ko„p bo„lsa, ayblari yashirin va do„stlari ko„p bo„ladi. – 
Kimning aqli ko„p bo„lsa, uning ayblari yashirin va do„stlari ko„p bo„ladi.
 
2. Kimki o„zining yaxshi ishidan quvonsa, haqiqiy mo„mindir. – Kimki o„zining 
yaxshi ishidan quvonsa, u haqiqiy mo„mindir. 
 
3. Kimki boshqalarga yordam bermasa, boshqalar ham koʻmak bermaydi. – 
Kimki boshqalarga yordam bermasa, unga boshqalar ham koʻmak bermaydi.  
Bosh gap tarkibida tushib qolgan nisbiy soʻz qaysi olmosh ekanligi va uning 
qanday vazifada kelganligi koʻrsatish olmoshili ergashgan qoʻshma gaplarda qanday 
aniqlansa, shu tariqa aniqlanadi.