Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

 
§ 21.3. Risklarni boshqarish va risk darajasini pasaytirish yo„llari 
Investorlar uchun investitsiya kiritish vaqtidagi muhim masalalardan biri bu 
mavjud investitsiya risklarini tahlil qilish va ularni boshqarish yo‗llarini aniqlashdan 
iborat. Mavjud riskli muhitga qaramasdan ayrim brokerlik idoralarining fikricha, 
qimmatli qog‗ozlarni sotish yoki sotib olish qarori hamma vaqt irratsionaldir. Undan 
tashqari oxirgi yillardagi texnik analizning rivojlanishi, ko‗pgina hollarda investitsion 
qarorlar (ayniqsa rivojlanayotgan bozorlar) yuqoridagi ko‗rsatib o‗tilgan omillar 

---

412 
guruhini batafsil tahlil asosida qabul qilinadi.
Investitsion risklar nafaqat investitsion qarorlar qabul qilish, balki qilingan 
investitsiyaning butun hayot siklida tahlil etish lozim. Investitsion qarorlarni qabul 
qilish mas‘uliyati va faoliyati jarayoni maxsuslashtirilgan moliyaviy vositachilar 
tizimini shakllantirishga olib keladi va ular quyidagi funksiyalarni belgilangan 
rag‗batlantirish evaziga o‗z yelkalariga olishadi:
- barcha yoki ularning ayrim sifatlari xususiy investitsiya risklari tahlili;
- investitsiya qarorlarini qabul qilish;
- investitsiya qarorlarini qabul qilish qilish uchun kerak bo‗ladigan 
ma‘lumotlarni taqdim etish;
- investorlarni u yoki bu ko‗rinishdagi risklardan sug‗urtalash (xedjerlash);
- investitsion risklarni keng doirada har qanday holat bo‗lmasin investitsiya 
qilingan kapitalning to‗liq yoki qisman yo‗qotish sifatida anglash mumkin.
Mos ravishda investitsiya risklarini boshqarishning keyingi bosqichida 
(muvofiqlashgan qimmatli qog‗ozlar bozori darajasi) investor siyosiy, makroiqtisodiy 
va mikroiqtisodiy risklarni boshqarish tizimi zarurligi. Shunday qilib investor 
tadbirkorlik risklarining tayanch ko‗rinishlarini asl ko‗rinishiga qaytishishi ko‗rinadi, 
lekin bu boshqa sifatdagi darajada amalga oshadi.
Siyosiy va makroiqtisodiy risklar bilan bog‗liq risklarni boshqaruvi qoidaga 
ko‗ra iqtisodiy sube‘ktlarning o‗zaro munosabatlari me‘yorida va siyosiy va 
davlatlararo munosabatlar terminlarini tavsiflaydi. Investorlar nuqtai nazaridan, bu 
turdagi risklar boshqaruvi vositachilari ularning manfaatlarini miqiyosida 
to‗nashuvidan maqsad quyidagilarni
tashkil etadi: siyosiy partiyalar va harakatlar, 
professional assotsiatsiyalar va biznes klublar va boshqalar.
Mikroiqtisodiy risklarni boshqarish (g‗arb adabiyotlari corporate governance 
sifatida aytiladi), davlat makroiqtisodiy siyosati shakllanishiga ta‘sir etish orqali 
amalga oshiriladi, lekin odatda ularni minimizatsiyasi uchun moliyaviy vositachilar 
(auditorlik kompaniyalari, boshqaruv konsultantlari) keyinchalik moliyaviy 
infrastruktura elementlari sifatida qaraladi, shu orqali muammo bartaraf etiladi.
Investitsion risklarni boshqarish tizimi rivojlanish sxemasi shuni ko‗rsatadiki, 

---

413 
qimmatli qog‗ozlar bozori infrastrukturasini ob‘ektiv ravishda paydo bo‗lishi va 
shakllanishini risklarni minimallashtirish instrumenti sifatida qaraladi.
Investitsion risklarning organik o‗zaro uzviy aloqasi aniqlanishi tartibi amalda 
uchramaydi, shu vaqtda infrastruktura risklarining umumiy kompleks tarzda ajratib 
ko‗rsatishi o‗z navbatida uning tizimli tadqiqoti imkoniyatini isbotlaydi. Ushbu ish 
hajmining qisqaligi moliyaviy strukturani xuddi investitsion risklarni boshqaruv 
tizimi sifatida taxlil etishni chegaralaydi. Ushbu tizimlar sub‘ektlarining o‗zaro 
munosabatlari asosiy qonuniyatlari shakllanishidagi yondashuvlarni o‗rganish, milliy 
qimmatli qog‗ozlar bozori doirasi (masshtabi)da, bu tizim amal qilishining 
optimizatsiyasi 
va 
muvofiqlashuvi. 
Talab 
qilinayotgan 
daromadlilikni 
baholayotganda investitsiya riskining hisobga olinishining aniqligi uchun investor-
kompaniya kapitalining egasi qabul qilgan qarorlar mantig‗ini tushunish lozim. 
Investorlar o‗z kompaniya pul mablag‗larini kapital bozoriga ma‘lum bir aniq shart 
sharoitlarda yo‗naltirishadi (tikilgan mablag‗ning qaytishiga turli xil risklar 
analitikasi va qo‗shimcha ravishda daromad olish).
Kapital bozori bilan o‗zaro hamkorlikda, kompaniya menedjerlari moliyaviy 
resurslarni bozor investorlaridan sotib oltishni afzal ko‗rishadi.
Taxlilning qiymat 
modelining markaziy momenti – investorlar tomonidan kapatalga mablag‗ni 
yo‗llashda tanlovni tan olish imkoniyatidir. Bozor investorlari alternativga ega 
bo‗ladi, va bozor qancha rivojlangan bo‗lsa, alternativ ham shuncha ko‗p bo‗ladi. 
Xuddi shunday kompaniyani moliyalashtirish manbalari orasida topish imkoni 
mavjud. Ularning maqsadi - moliyalashning eng arzon variantini jalb qilish sharti 
(kompaniyaga risklarni) bilan topishdan iborat. Kreditorlar (ushbu vaziyatda 
investorlar) va investitsiyani qabul qiluvchilarning bozor munosabatlari kapital 
bozorini shakllantirishadi. Kapital bozorining rivojlanishi kapital egasi qo‗lga 
kiritadigan daromadlilik va investitsiya riski orasidagi bog‗liqlikni tushunish 
imkonini berad. Daromadlilik tahlilining kalit jarayoni kapital bozorida moliyaviy 
resursning ―narx‖ni aniqlashdan iborat.
Risk to‗g‗risida tushunchaga ega bo‗lgach, moliyaviy aktivlvrning, eng avvalo 
aksiyalarning bazaviy narx shakklanish modellari xolatini aytishimiz lozim.
Risklarni 

---

414 
baholashning maqsadi investorga investitsiya loyihasini amalga oshirishda 
qatnashishning maqsadga muvofiqligi to‗g‗risidagi qarorlarni qabul qilish va mumkin 
bo‗lgan moliyaviy yo‗qotishlardan himoyalanish bo‗yicha chora-tadbirlar ishlab 
chiqish uchun kerakli ma‘lumotlarni taqdim qilishdan iborat. Shunga ko‗ra, risk 
tahlilini loyihaning barcha ishtirokchilari mustaqil tarzda olib borishlari maqsadga 
muvofiqdir. Risk tahlili investitsion loyihaning barcha ishtirokchilari – 
buyurtmachilar, pudratchilar, bank, sug‗urta kompaniyalari, lizing kompaniyalari, 
mol yetkazib beruvchilar tomonidan amalga oshirilishi lozim.
Risklarni baholash, 
odatda, bir-birini to‗ldiruvchi ikki turga, ya‘ni:
- risk turlarini, uni vujudga keltiruvchi omillarni va risklarni pasaytirish 
bo‗yicha tashkiliy chora-tadbirlarni aniqlash maqsadini ko‗zlovchi sifat tahlili;
- loyiha risklarini sondagi ifodasini loyiha ko‗rsatkichlari orqali hisoblash 
imkonini beruvchi miqdoriy tahlilga bo‗linadi. 
Risklarni tahlil qilish va baholashdan maqsad loyihaga ta‘sir etuvchi risk 
turlarini aniqlab, ularni pasaytirish chora-tadbirlarini va usullarini qo‗llashdan 
iboratdir.
Risklarni baholash deganda risk darajasini sifat va miqdor jihatdan aniqlash 
tushuniladi. Risklarni pasaytirish usullari turlicha bo‗lib, ular risk turiga va risk 
guruhiga qarab tanlanadi. Umuman olganda, risklarni aniqlash – sifat tahliliga; 
risklarni baholash – miqdor tahliliga taalluqlidir. Risklarni boshqarish jarayoni 
korxona hayotiyligining barcha bosqichlarida muntazam ravishda amalga oshirilishi 
lozim. Risklarni boshqarish risk va foyda miqdorini oqilona qo‗shilmasini aniqlashga 
qaratilgan harakatlardir. Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi – ularni pasaytirish 
hisoblanadi.
Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga bo‗linadi:
1. Risk omilini aniqlash;
2. Risk omilini tahlil qilish va baholash;
3. Risklarni pasaytirish bo‗yicha ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini 
bartaraf etish;
4. Risklarni oldini olish va nazorat qilish;
5. Risklarni boshqarish usullarini tanlash va qo‗llash;

---

415 
6. Risk vaziyatlari va ularni oqibati xaqida ma‘lumot to‗plash va kelajakka 
tavsiyalar ishlab chiqish.
Shu o‗rinda aytish joizki, risk omilini aniqlash deganda risk sababini, ya‘ni 
loyihaga ta‘sir qila oladigan voqea yoki vaziyatlarni aniqlash tushiniladi. Riskni 
boshqarishdan maqsad, eng avvalo, riskning oldini olishdir. Qaror qabul qilayotgan 
shaxs yuz berishi mumkin bo‗lgan noxush voqealarning oqibatini yaqqol tasavvur 
etishi kerak. Bu uning keyingi harakatlarini belgilab beradi. Bank boshqaruvi 
xodimlari o‗z ishlarini amalda joriy qilishlari uchun riskni oldini olish taktika va 
strategriyasini ishlab chiqishlari kerak
Risklarni baholash algoritmi (ketma-ketligi) quyidagi tartibda bo‗ladi: