Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

§ 2.3. Moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish xususiyatlari 
Bozor munosabatlari sharoitida pul resurslarini uzluksiz shakllantirish va ularni 
daromad keltiruvchi ob‘ektlarga samarali investitsiyalash moliya bozori yordamida 
ta‘minlanadi. Ushbu bozor o‗zida pul bozori, kredit bozori va fond bozorini 
mujassam etadi. Fond bozorida moliyaviy (portfel) investitsiyalar amal qiladiki, ular 
qimmatli qog‗ozlarni sotib olishga yo‗naltirilgan bo‗ladi.
Moliyaviy investitsiyalar – bu daromad olish (foizlar, dividendlar va ijara 
haqi kabi) va asosiy kapital qiymatini ko‗paytirish maqsadida investor tasarrufida 
bo‗lgan korxona aktivlardir. Mohiyat jihatdan ―qimmatli qog‗ozlarga (aksiya, 
obligatsiya va boshqa qimmatli qog‗ozlar), ya‘ni moliyaviy aktivlarga joylashtirilgan 
kapital moliyaviy investitsiyalarni anglatadi‖
25
.
Moliyaviy investitsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin (2.1 – rasm): 
2.1-rasm. Moliyaviy investitsiyalarni tasnifiy belgilari 
Moliyaviy investitsiya yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyorida mavjud 
bo‗lgan bo‗sh pul mablag‗laridan samarali foydalanishni ta‘minlaydi. Amaldagi 
25
Neshitoy A.S. Investitsii: Uchebnik. – 4-ye izd. – M.: «Dashkov i K
0
», 2006. – S. 14. 
Moliyaviy investitsiyalar 
Kiritish 
yo‘nalishiga
ko‘ra 
2. Qisqa muddatli 

---

36 
qonunchilikdan kelib chiqib moliyaviy investitsiyalar joriy (qisqa) va uzoq muddatli 
investitsiyalarga bo‗linadi. Joriy (qisqa) investitsiyalar – erkin sotiladigan va bir 
yildan ko‗p bo‗lmagan muddatda egalik qilishga qaratilgan qimmatli qog‗ozlardir. 
Odatda ular bozor (likvidli) qimmatli qog‗ozlari, deb ham ataladi. 
Jalb etilgan mablag‗lar hisobiga investitsiya faoliyatini moliyalashtirish, 
asosan, qimmatli qog‗ozlar, xorijiy investitsiyalar va bank kreditlari hisobiga amalga 
oshiriladi. Bank kreditlari qarz mablag‗lari tarkibiga kiritilsa ham, bu manbani jalb 
qilingan mablag‗lar tarkibiga kiritish maqsadga muvofiqdir, chunki bank krediti 
investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun chetdan, kredit tashkilotlaridan jalb 
qilinadi. Investitsiya qilishda turlicha vositalar qo‗llanilishi mumkin: pul, valyuta, 
kredit, qimmatli qog‗ozlar, mulk (moddiy va nomoddiy), turli tovar-xom ashyolar va 
h.k. Bular ichida qimmatli qog‗ozlarga investitsiya qilish investorning talablarini 
qondirishning eng samarali va keng tarqalgan usullaridan biri hisoblanadi. 
Iqtisodiyotning xo‗jalik sub‘ektlari uchun qimmatli qog‗ozlar bozori moliyaviy 
ta‘minlanish manbai va aholi va xo‗jalik sub‘ektlarining bo‗sh turgan mablag‗larini 
iqtisodiyotga faol jalb etuvchi, pul mablag‗larini qayta taqsimlovchi mexanizmdir. 
Iqtisodiyotning yangidan vujudga kelayotgan va faoliyat yuritayotgan tarmoqlarini 
rivojlantirish uchun turli hajmdagi investitsiyalar kerak bo‗ladi. Bunday talabni 
qondirishda qimmatli qog‗ozlar bozori iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari 
o‗rtasida pul vositalarini samarali qayta taqsimlovchi mexanizm vazifasini bajaradi. 
Investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning muhim manbalaridan biri bu 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish hisoblanadi. Bo‗sh turgan 
mablag‗larni aksiyadorlik jamiyatlariga yoki davlat budjetiga yo‗naltirish qo‗shimcha 
mablag‗ga bo‗lgan ehtiyojni qondirishga olib keladi. Mana shunday vaziyatlarda pul 
mablag‗larini qayta taqsimlaydigan samarali iqtisodiy mexanizm kerak bo‗ladi. Bu 
mexanizm moliyaviy investitsiyalar harakatini ta‘minlab, iqtisodiy o‗sishga sharoit 
yaratadi. Moliyaviy investitsiya moliya bozorlarida amalga oshiriladi, qaysiki bunga 
qo‗yidagilar kiradi: 
- valyuta bozori(ichki bozorlar va unga o‗xshash halqaro bozorlar); 
- qimmatli qog‗ozlar bozori; 

---

37 
- oltin, qimmatbaho metal va toshlar bozori; 
- ssuda kapital bozori; 
- hosilaviy moliyaviy instrumentlar bozori. 
Pensiya va sug‗urta fondiga o‗xshash moliya bozorini bunday segmentida 
investitsiya qimmatli qog‗ozlar yoki ssuda kapitali bozori orqali amalga oshiriladi. 
Har qanday mamlakatning iqtisodiyotini asosi haqiqiy investitsiyani tashkil 
etadi, jumladan; u yerda jamg‗arma jarayoni va uning ko‗payishi ichki yalpi mahsulot 
(YAIM)ga ko‗paytirish orqali yuzaga keladi. Hozirgi sharoitda investitsiyani asosiy 
dolzarb bo‗lgan innovatsiyani sotib olishga qaratilgan. Innovatsiya ijtimoiy – 
iqtisodiy faoliyatni takomillashtirishga qaratilgan texnologik jarayonni ishlab chiqish, 
intellektual mehnat natijasidagi umumiy faoliyat (ishlab chiqarish, iqtisodiy, xuquqiy 
va ijtimoiy munosabatlar fanda, san‘at va ta‘lim sohasi va boshqa faoliyatlar)ning u 
yoki bu sferasidan foydalanishdir. 
Moliyaviy investitsiya nimaga tegishli bo‗lsa u haqiqiy investitsiyani 
tezlashtiruvchi vosita sifatida ko‗rib chiqilsa, unda bu holat to‗g‗ri hisoblanadi yoki 
bu avvalgi investitsion kapitalni egallanishi qoplanishi va jamg‗arilishiga olib keladi. 
Investitsiyalar nuqtai-nazaridan moliyaviy investitsiyalarni ko'rib chiqish 
ma'lum bir korxonaning qimmatli qog'ozlariga qo'yilgan investitsiyalar deb 
ta'riflanishi mumkin, ammo moliyaviy investitsiyalarni oluvchi korxona nuqtai 
nazaridan moliyaviy investitsiyalarning xususiyatini investitsion hamjamiyatning 
ushbu korxonani rivojlantirish uchun ishlatishi hisoblanadi. Bundan tashqari, agar 
investitsiya jarayonining mukammal modelini ko'rib chiqsak, potentsial investorlar 
korxona, oluvchi investitsiya kompaniyasi ustidan nazoratni o'z zimmalariga olishni 
mo'ljallamagan, korxonalarning cheksiz katta doirasi bo'lganida, kim uning 
aktsiyadori yoki kreditoriga aylanishi muhim emas.
Oluvchi kompaniya rahbariyati 
o'z mablag'laridan keyinchalik foydalanish va hajmini oshirish uchun aktsiyadorlar va 
kreditorlarning talablarini qondirishi muhimdir. 
Shunday qilib, moliyaviy investitsiyalarni moliya bozorida to'plangan 
sarmoyaviy hamjamiyatning mablag'larni qabul qiluvchi korxonalarning iqtisodiy 
faoliyatiga jalb qilish orqali saqlash va ko'paytirish maqsadida to'plashi mumkin. 

---

38 
Bunday holda, oluvchini tanlash mezoni bu investitsiya bo'yicha istalgan natijaga 
erishish ehtimolidir. 
Investitsiyaning maqsadi va bularni risk bilan bog‗liqligiga qarab, investitsiya: 
- venchurli (riskli); 
- to‗g‗ridan to‗g‗ri; 
- portfelli; 
- annuitet shaklda bo‗ladi 
Venchurli (riskli) kapital – bu so‗zni riskli kapital qo‗ylmani nomlash uchun 
qo‗llanilgan bo‗lib, u yuqori risk bilan bog‗liq bo‗lgan ishlab chiqarishni yangi 
sohasida aksiya chiqarish hisobiga investitsiyani jalb etish shaklidir. Venchurli 
kapitalda qo‗yilgan kapital hisob kitoblarda tez o‗zini qoplash bilan bog‗liq 
loyihalarga kapital investitsiya qilinadi. Kapital qo‗yilma, tartib bo‗yicha 
aksiyalardagi oxirgi konversiya qilish huquqi bilan bog‗liq korxona mijozini 
aksiyasini bir qismini sotib olish yoki unga ssuda berish yo‗li bilan amalga oshiriladi. 
Riskli kapital qo‗yilma yangi texnologiyalarga asoslangan kichik innovatsion 
korxonalarni moliyalashtirish zarurligiga asoslanadi. To‗g‗ridan to‗g‗ri investitsiya 
mazkur sub‘ektni boshqarishda ishtirok etish huquqi orqali xo‗jalik sub‘ektining 
daromadga ega bo‗lish va olish maqsadida ustav kapitaliga mablag‗ qo‗yishni 
bildiradi. Alohida ob‘ektlarga investitsiyani konsentratsiyalash (zich jamlanish) 
alohida yutuqli natijalarga erishishga yo‗naltirilgan qo‗yilmani maqsadini ko‗zlaydi 
va tadbirkorlik faoliyati ustidan to‗liq ahamiyatli bo‗lgan nazoratlarni imkoniyatini 
beradi, biroq bu yuqori riskli hisoblanadi.
Portfel investitsiyasi portfelni shakllantirish bilan bog‗liq va bu qimmatli 
qog‗ozlarni va boshqa aktivlarni sotib olishni ifodalaydi. Portfel – vkladchini aniq 
investitsion maqsadiga erishishi uchun instrument vositasini bajaruvchi yig‗ilgan 
yagona holatga keltirilgan jamlangan jami barcha turli xildagi investitsion 
qimmatliklardir. Portfelga bir xil formadagi qimmatli qog‗ozlar va turli xildagi 
investitsion qimmatliklar kirishi mumkin (aksiya, obligatsiya, jamg‗arma va depozit 
sertifikatlari, garov guvohnomasi, sug‗urta polisi va boshqalar). Portfel investitsiyasi 
diversifikatsiyalash mexanizmi orqali riskni agar tadbirkorlik ustidan nazorat o‗z 

---

39 
vaqtida joriy etilgan bo‗lsa va sof foydani aniq o‗rtachaga yo‗naltirilgandagina 
kamaytirishga olib boradi.
Annuitet (nem. Annuitat – yillik to‗lov) – investitsiya, asosan pensiyaga 
chiqganlar uchun bir xil vaqtlar oralig‗i ichida ma‘lum daromadni vkladchiga olib 
kelish uchun yo‗naltiriladigan investitsiyadir. Asosan bunda mablag‗ni sug‗urtaga va 
pensiya fondiga qo‗yish hisoblanadi. Sug‗urta kompaniyasi va pensiya fondlari 
muomalaga qarz majburiyatlarini chiqaradi, qaysiki ular ya‘ni egalari kelgusida 
ko‗zda tutilmagan harajatlarni qoplash uchun foydalanadilar. Xayotni sug‗urtalash 
sug‗urtalovchini moddiy bog‗liqligi ta‘minlangan holda sub‘ektlarni kutilmagandagi 
o‗lim holatlarini moliyaviy xavfsizligini ta‘minlash maqsadida amalga oshiriladi. 
Pensiya fondi o‗z mijozlarini pensiya yoshiga chiqqandan so‗ng pul mablag‗lari bilan 
moddiy ta‘minlab turadi.