Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

фаолият тамойили ёки умуман фаолият фалсафаси ўташи 
мумкин. 
Фаолият 
категориясининг 
лингвистик 
тадқиқотларда асосий методологик тамойил сифатида 
қабул қилиниши коммуникатив тизимнинг таркибий 
қисмлари, уларнинг тузилиши, лисоний ва нолисоний 
моҳияти ҳақида батафсилроқ билимга эга бўлиш имконини 
яратади 
(қаранг: 
Сафаров 
1991: 
25-51). 
Мулоқот
жараёнининг 
фаолият 
тамойили нуқтаи 
назаридан
ёритилиши прагмалингвистикага назарий либос кийдириш 
билан бир қаторда, оламни билиш ва лисоний фаолиятнинг 
туташганлигини исботловчи далиллар топишга замин 
ҳозирлайди. Ахборот алмашинувини тақозо этувчи нутқий 
мулоқот 
ҳиссий 
ва 
рационал (оқилона) 
билиш
ҳаракатларининг ўзаро алоқаси натижасидир. Лисоний 
мулоқот қобилиятининг ўзи когнитив ва коммуникатив
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

вазифалар умумлашмаси бўлган мақсадга эришишда 
лисондан фойдалана олиш қобилиятидир.
Прагмалингвистиканинг 
методологик 
негизини 
фаолият назариясидан излаган психолингвистлардан бири 
Е.Ф.Тарасовнинг фикрича, нутқий мулоқотнинг инсон 
фаолиятига боглиқ эканлигини икки томонлама тушуниш 
керак: 
«Биринчидан, 
фаолият 
кечаётган 
нутқий
мулоқотнинг мундарижаси ва воситаларини белгилаб 
беради. 
Мулоқот 
мундарижаси 
коммуникантларнинг 
ҳамкорликдаги фаолиятидан иборат бўлиб, лисоний 
белгилар танлови ва дискурснинг (нутқий бирликнинг) 
тузилиши ушбу ҳамкорлик мақсади талабига жавоб беради. 
Иккинчидан, фаолият кўрсатаётган инсон тасаввуридаги 
объектлар дунёсини шакллантиради ва бу объектларнинг 
мавжудлиги белгилар воситасидаги мулоқотнинг энг 
биринчи ва асосий талабидир. Белгилар воситасидаги 
мулоқот 
эса 
коммуникантларнинг 
идеал 
объектлар 
«дунёси» умумий бўлгандагина амалга ошиши маълумдир» 
(Тарасов 1989: 32).
Демак, 
прагмалингвистик 
тадқиқотнинг 
асоси 
сифатида фаолият тамойилининг қабул қилиниши нутқий 
мулоқот тизимининг лисоний прагматик мундарижаси 
таҳлилини асосий ўринга чиқарди. Бу эса, ўз навбатида, 
прагмалингвистик 
тадқиқотлар 
доирасини 
янада 
кенгайтирди ва бу доирага лисоний воқеликдан ташқари, 
мулоқот муҳити билан боглиқ бўлган барча ижтимоий 
ҳодисалар тизимини киритишга ундади. Бу ҳолда лисоний 
фаолият инсон ижтимоий-иқтисодий фаолияти жараёнида 
юзага келадиган муносабатларнинг бир тури сифатида 
қаралади 
(Сусов 
1983: 
14). 
Ж.Мейнинг 
қайдича,
«прагматика ҳаракатни, инсон ҳаракатини тавсифлайди, 
лисоний фаоллик эса, 
умуман, инсон фаолиятига 
бўйсунадиган қонуниятларга амал қилади» (Меу 1979:11).
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Прагмалингвистиканинг 
предметини 
аниқлашга 
фаолият 
назариясининг 
тадбиқ 
қилиниши 
тилшуносликнинг ушбу соҳасига антропологик руҳ беради 
ва 
лисоний 
ҳодисаларнинг 
айнан 
инсонга 
хос 
хусусиятларини, антропологик моҳиятини прагматиканинг 
предмети сифатида талқин қилишга ундайди (Алефиренко 
2005:220). Лингвопрагматик таҳлил объекти эса ҳар қандай 
ҳолда 
ҳам 
лисон 
ва 
унинг 
фаолият 
жараёнида 
воқеланадиган хусусиятлари ва умуман коммуникация 
категориясидир.
Лингвопрагматика таърифи, унинг предметининг 
тавсифи борасидаги фикрлар қанчалик турли-туман 
бўлмасин, тадқиқотчилар бу борада қуйидаги асосий 
гояларда ҳамфикрдирлар:
- коммуникатив фаолият тавсифининг таянч нуқгаси
фаолият тушунчасидир;
лисон 
мулоқот 
иштирокчиларининг 
ўзаро 
муносабатини ҳаракатга келтирувчи воситадир;
- лисоний фаолият воқеланиши бевосита мулоқот 
муҳити билан боглиқ ҳодисадир (Азнаурова 1988:28).
Буларнинг барчаси прагмалингвистиканинг алоҳида 
соҳалари учун тадқиқот предмети бўла олади. Масалан, 
лисоний мулоқот тизими нутқ субъекти нуқтаи назаридан 
тадқиқ қилинганда, эътибор нутқий акт турларининг 
мазмуни, дискурс тузилишида мулоқот мақсадининг ўрни, 
тагмаънонинг ифода топиши, прессуппозиция ва мулоқот 
иштирокчиларининг ментал қобилияти каби ҳодисаларга 
қаратилади. Тадқиқот нутқ адресати нуқтаи назаридан 
бажарилаётганда эса, асосий эътибор нутқий актнинг 
прагматик таъсирини аниқлашга қаратилади.
Юқоридаги икки ҳолатда асосий тадқиқот объекти 
нутқий акт, у орқали узатилаётган ахборот ва ушбу 
ахборотнинг 
тушуниб, 
маъно 
жиҳатидан 
идрок 
этилишидир.
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шундай қилиб, прагматиканинг умумий таърифини 
қуйидагича 
тасаввур 
қилиш 
мумкин: 
прагматика 
тилшуносликнинг алоҳида соҳаси бўлиб, унинг тадқиқот 
доирасига мулоқот жараёнида лисоний бирликларни 
танлаб олиш, уларни қўллаш ҳамда ушбу қўлланишдаги 
бирликларнинг 
мулоқот 
иштирокчиларига 
таъсири 
масалалари ўрганилади. Ушбу қоидалар коммуникация 
шарт-шароитларига нисбатан, кенг маънодаги контекст 
сифатида 
ўрганилади. 
Лисоний 
ҳодисаларнинг 
бу 
йўсиндаги таҳлили уларнинг қўлланишидаги у ёки бу 
муҳитда мавжуд бўлган тўсиқлар, чегараланишларни ҳам 
аниқлашга имкон беради. Лингвистик таҳлилнинг асосий 
гояси ҳам лисоннинг табиатини унинг амалий фаолиятда 
қўлланишига нисбатан ёки бошқача айтганда, бажараётган 
вазифаси доирасида аниклашдир. Айнан вазифа (функция) 
тушунчаси 
лисон 
таҳлилига 
прагмалингвистик 
ёндашувнинг 
пойдеворидир. 
Аминмизки,
прагмалингвистиканинг худди шу йўналишдаги тараққиёти 
назарий тилшунослик ва амалий коммуникация ўртасида 
мавжуд бўлиб турган «узилиш»ларни бир оз торайтиради.
Прагмалингвистика тадқиқот предметининг кенг 
миқёсда 
тасаввур 
этилиши 
ушбу 
соҳанинг 
турли 
йўналишларда тараққий этишини тақозо этади. Натижада, 
прагмалингвистиканинг нутқий акт назарияси, дейксис 
назарияси, 
дискурс 
назарияси, 
прагмасемантика, 
прагмастилистика каби ўз «ички» соҳалари юзага келди. Бу 
соҳаларнинг 
фарқи, 
биринчи 
навбатда,
прагмалингвистиканинг умумий 
предметини 
алоҳида 
қисмларга ажратиш ва ҳар бир қисмни батафсил 
ёритилиши, ўрганилишида намоён бўлади.