Шаҳриёр сафаров

 

---

99 
V боб. Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва 
прагматика муносабати 
Рисоланинг олдинги қисмида нутқий актларнинг 
турлари ҳақида гапирилди, аммо нутқий бирликларнинг 
структуравий тузилиши ҳамда ифодаланаётган иллокутив 
(коммуникатив) мазмуни ўртасида мавжуд бўладиган 
фарқига нисбатан яна бир турдаги нутқий актлар гуруҳини 
ажратиш мумкин. Масалан, «Ташқарида ҳаво совуқ» гапи 
ҳар хил мулоқот муҳитида ёки контекстда қўлланишига 
нисбатан бир ҳолатда хабар (дарак) берувчи нутқий акт 
(«Мен сенга об-ҳаво ҳақида гапирмоқдаман») иккинчисида 
эса буйруқ ёки илтимос мазмунидаги («Мен сендан эшикни 
ёпишни сўрайман») нутқий акт сифатида идрок этилади. 
Биринчи нутқий актнинг (ассертивнинг) лисоний тузилиши 
ифодаланаётган коммуникатив маънога мос келганлиги 
сабабли, у воситасиз, бирламчи акт ҳисобланади. Ушбу 
тузилма воситасида реквестив (илтимос) нутқий акт 
ифодаланганда эса билвосита (воситали), иккиламчи акт 
ҳосил бўлади. Бошқача айтганда, лисоний структура ва 
коммуникатив 
мақсад 
ўртасидаги 
номутаносиблик 
билвосита 
нутқий 
ҳаракатни 
юзага 
келтирувчи 
кўрсаткичдир. 
Билвосита нутқий актларнинг ифода ва мазмун 
доиралари 
ўртасидаги 
муносабат 
масаласи 
тилшуносларнинг диққат-эътиборини анчадан буён тортиб 
келмоқда. Улардан бири – олмон прагмалингвисти 
В.Зёкеланд ушбу турдаги нутқий актларни икки 
йўналишда, яъни коммуникатив - иллокутив вазифадан 
лисоний структурага ёки аксинча, лисоний структурадан 
коммуникатив вазифага йўл олган тарзда таҳлил қилиш 
мумкинлигини қайд этади. Унинг фикрича, ҳар бир нутқий 
тузилма асосий (таянч) иллокуцияга эга ва шу асос бир 
нечта билвосита нутқий ҳаракатларни бажариш имконини 

---

100 
беради (S`а`keland 1980). Менимча, Киев чет тиллар 
институти профессори Г.Г.Почепцовнинг «гапларнинг
уларга хос бўлмаган турли прагматик вазифада қўлланиши 
масаласи турлича ёндашувни талаб қилади» (Почепцов 
1981: 278), деган фикри ҳануз ўз муҳимлигини сақлаб 
турибди. 
Бинобарин, 
дарак 
мазмунидаги 
«Ёруғни 
тўсаяпсан!» гапининг «Илтимос, ёруғни тўсма!» 
мазмунини ифодалаши нутқий ҳаракатлар транспозицияси 
– ўзаро бир-бирига кўчиши ҳодисасидан бошқа нарса эмас. 
Дарак, сўроқ, ундов гапларнинг ягона бир прагматик 
вазифа ижро этиш қобилияти эса (қиёсланг: «Эшикни ёп!», 
«Эшикни ёпмайсанми?», «Эшик очиқ») бошқа ҳолат 
намунасидир. 
Ж.Сёрль ва унинг издошлари билвосита нутқий актда 
бир пайтнинг ўзида икки иллокутив ҳаракат бажарилади 
деб ҳисоблайдилар. Ҳамма учун таниш бўлиб қолган Can 
you pass me salt? «Тузни менга олиб бермайсизми?» гапи 
талаффуз қилинганда, бирламчи иллокуция савол бўлса, 
иккиламчи ёки билвосита ифодаланаётган иллокуция 
илтимосдир (Searle 1979: 42; Recanaty 1980: 210). Бу 
турдаги 
нутқий 
тузилмаларда 
бирламчи 
мазмун 
сақланишининг тасдиғини Can you open the doоr? «Эшикни 
очиб қўя олмайсизми?» каби гапларга ҳар қандай ҳолда ҳам 
«Ҳа» ёки «Йўқ» деб жавоб бериш имкони борлигида кўриш 
мумкин. Демак, прагматик маъно кўчиши ва шу йўсинда 
билвосита нутқий акт ҳосил бўлишида бирламчи маъно 
йўқолмасдан, балки қўшимча, иккиламчи маъно билан 
битишади. Бу битишув прагматик маъноларнинг ўзаро 
муносабати ҳам мавжудлигини таъминлайди. 
Билвосита ёки иккиламчи нутқий актларнинг юзага 
келиши шакл ва мазмун муносабатида намоён бўладиган 
ҳодисадир. 
Лисоний 
белгининг 
дуаллик 
(иккитомонламалик) хусусиятида кўринадиган шакл ва 
мазмун номутаносиблигига таянадиган иккиламчи маъно 

---

101 
кўпгина ҳолларда билвосита нутқий ҳаракатлар ҳосил 
бўлиши учун ўзига хос туртки яратади. Бироқ кўпчилик 
икки турдаги, яъни тизимий ва нутқий прагматик маънони 
фарқлаш тарафдоридир. Ғарб тилшунослигида бундай 
фарқлаш атамаларда ҳам ўз аксини топган: «Гап» (sentence, 
предложение) атамаси тил тизими бирлигига нисбатан 
қўлланса, гапнинг нутқда фаоллашуви натижасида юзага 
келадиган бирликни бошқача аташ (масалан, инглиз тилида