Shaxsning kasbiy kamoloti. Mundajera

Turli hayotiy faoliyat moduslaridagi shaxs munosabatlari tizimi.

Shaxs munosabatlari	Egalik qilish modusi	Ijtimoiy intilishlar modusi	Xizmat qilish modusi
O’ziga munosabat	Jangari, “changalzor qonunlari” asosida yashovchi.	Muhitga bog’liqlik, “qurbon” tamoyili.	Taqdir va yaratganning irodasi.
Boshqalarga munosabat	Ishbilarmon: “sen- menga, men-senga”.	Qizg’anchiqlik, raqobat, antogonizm.	Muhabbat
Ishga munosabat	Tartibli	“Ko’z bo’yamachilik”	Ma’suliyat, ijodkorlik.

Egalik qilish modusida predmet yoki boshqa insonlarga egalik qilish nazarda

tutiladi. Bu tip ehtiyojlari muayyan bir davr ehtiyojlari bilan hamohangdir. Ular
kamchilik, etishmovchilik sifatida yuzaga keladi. Nimagadir yoki kimgadir egalik
qilish ehtiyoji inson ehtiyojlarining begonalashgan shaklidir. Bu modusda
individga tegishli bo’lmagan barcha narsalar ular tomonidan vosita darajasigacha
ko’tariladi. Kasbiy faoliyat san’at darajasigacha ko’tariladi va shaxsning zaruriy
ishtiroki natijasiga ko’ra predmetli yoki to’liq predmetli ko’rinishlarga ajratiladi.
Shunga muvofiq tarzda, hech qanday faoliyat motivga ega emas, chunki hech
qanday motivning o’zi yo’q, faqatgina muayyan faoliyatga egalik qila olinsa
bo’ldi.
Bu bosqichda ham boshqalar singari ikkita chiziqni ajratib ko’rsatish mumkin,
ulardan biri kasbni endi o’zlashtirayotgan insonlarga xosdir. Bu shunday holatki,
bunda shaxs muayyan bir bosqichni bosib o’tgan, lekin yuqoriroq darajaga
erishmagan. Birinchi chiziq o’zining natijasiga ko’ra ikkita imkoniyatga ega.
Ulardan biri - bu keyingi bosqichga (ijtimoiy intilishlar modusiga) o’tish.
Ikkinchisi - bu bosqichda izlanish va “to’xtab qolish”dan bosh tortishdir.
Shaxsning kasbiy shakllanishini boshqa vektori inson allaqachon o’zini
“topganligi”, uning o’zini va o’z faoliyatini o’zgartirishni istamasligi bilan
yakunlanadi. SHaxs faoliyatga nisbatan o’z ehtiyojlarini qondiruvchi vosita sifatida
qaraydi.
Kasbiy etuklikni mutaxassis shaxsining shakllanishi va mehnat sub’ektining
kasbiy shakllanishi jarayoni sifatida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu
jarayon mehnat faoliyatini boshqarish va amalga oshirish bilan bog’liq, lekin u
faqatgina operatsional soha taraqqiyoti, bilim, ko’nikma va malakalarni
o’zlashtirish bilan cheklanib qolmaydi, balki S.L.Rubinshteyn, B.G.Ananev,
B.F.Lomov, A.N.Leontev va boshqalarning tadqiqotlarini guvohlik berishicha,
shaxs ijtimoiy xulq-atvorini psixik boshqarishning funksional tizimini shakllanishi
bilan bog’liq. Bu jarayonda shaxsning kasbiy kamolotini asosiy qonuniyatlari
haqidagi tasavvurlarning taraqqiyoti va turli omillar ta’sirida uning dinamikasini
boshqarish muhim rol o’ynaydi, buning natijasida shaxs o’zini kasbiy faoliyat
sub’ekti sifatida anglay boshlaydi va kasbining ijtimoiy ahamiyatlilik darajasini
tushunadi.
Shaxsning kasbiy shakllanish jarayonida aniq faoliyatning mohiyatini ochish
dinamikasidagi maqsadga yo’nalganlik, uning imkoniyatlarini bosqichma-bosqich
kashf qilinishi va uning alohida komponentlari hamda tuzilishining o’zgarishini
muhim manbasi bo’lib hisoblanadi. Psixologik tuzilish bilan muvofiq adekvat
faollikni talab qiluvchi maqsadlar tizimini aniqlash, tanlash, unga erishish va
alohida faoliyat komponentlarining mazmuni hamda ko’zlangan natijaga erishish
uchun psixik zo’riqqanlikning muvofiqlik darajasi ham mehnat sub’ekti shaxsining
psixik taraqqiyoti manbasi bo’lib hisoblanadi. Taraqqiyotning bu mexanizmi
predmetli faoliyat motivlarining shakllanishi va aniqlashtirilishi jarayoni bo’lib,
uning mehnat jarayonini har bir bosqichida o’zgarishlarni aniq bir fazasini bosib
o’tuvchi, mazmun jihatdan boyib boruvchi va faoliyatning yo’nalganligiga, psixik
va kasbiy taraqqiyotni harakatlantiruvchi omillarga aylanadigan motivatsion-
ehtiyojlarni boshqarish bilan bevosita bog’liqdir
Mehnat sub’ektining kasbiy shakllanishi, shaxsning mutaxassisga aylanish
jarayonida faoliyatning operatsional tomonini egallash qobiliyatini qidirish va
yaratish, faoliyatning psixologik tizimi komponentlarini o’zaro aloqasi va
mazmunini o’zlashtirishini o’z ichiga oladi.
Bu jarayonni boshqarishning asosiy mexanizmlaridan biri o’zi haqidagi
tasavvurlarning (“Men-konsepsiyasi”), “Men-mutaxassis” obrazi va mutaxassis
modeli namunasining shakllanishi, qolaversa, bu tasavvurlarning muvofiqligi, ular
orasidagi qarama-qarshiliklarni aniqlash va tahlil qilish hisoblanadi.
Ko’rsatib o’tilgan sub’ektiv modellarning roli qator tadqiqotlarda o’z aksini
topgan bo’lib, ular: “stereotiplashgan kasbiy namunalar shaxs tajribasining to’liq
integratsiyasiga yo’l qo’ymaydi, bu vaziyatda kasbiy shakllanish shaxs taraqqiyoti
uchun to’siq bo’lib xizmat qilishi ham mumkin”, degan g’oyani tasdiqlaydilar.
Faqatgina individuallashtirilgan, qolaversa, shaxsning individual xususiyatlarini
inobatga olgan holda yaratilgan kasbiy namunagina shaxs taraqqiyoti uchun xizmat
qilishi mumkin, chunki ular muayyan bir shaxsning o’ziga xos xususiyatlari bilan
muvofiq bo’ladi.
Sub’ektning psixik sohasini o’rganish natijalariga ko’ra mehnat mutaxassis
shaxsi shakllanishining boshqarish jarayoni bilan psixik funksiyalarning
rivojlanish holati o’rtasidagi aloqadorligini tushunishda muhim ahamiyat kasb etib,
mehnat faoliyatining shaxsga ta’siri xarakterini aks ettiruvchi mehnat yutuqlari
darajasini aniqlab beradi.
Mehnat sub’ektining kasbiy shakllanishi, o’zining hayotiy pozitsiyasiga,
maqsadi va harakatlar dasturiga, faoliyat jarayoni va natijalariga nisbatan
munosabatga hamda shu kabi qator maxsus xususiyatlarga ega bo’lgan mutaxassis
shaxsining shakllanishi, sub’ektning shaxs taraqqiyoti qonuniyatlarini engib
o’tishi, faoliyat determinantlari ta’sirida uning hayotga psixologik qarashlarining
o’zgarishi natijasi hisoblanadi.
Shaxsning hayotiy va kasbiy shakllanishini dinamik xarakterini, shaxsning
o’ziga xos filogenetik va ontogenetik xususiyatlarini, qolaversa, undagi mehnat
faoliyatining rolini, sub’ektning kasbiy shakllanishini o’ziga xos xususiyatlarini
hisobga olgan holda bu jarayonni “professiogenez” atamasi bilan atash mumkin.
SHaxs faoliyatini tashkil qilish va tahlil qilishga nisbatan professiogenetik
yondashuv shaxs mehnat faoliyatini o’rganuvchi psixologiyaning qator sohalari va
boshqa fan sohalari uchun metodologik, nazariy va metodik asos bo’lib xizmat
qiladi.
Mutaxassis shaxsining shakllanishini o’ziga xos xususiyatlari mehnat
sub’ektining kasbiy shakllanishiga nisbatan professiogenetik yondashuvning asosiy
xususiyatlarini aniqlab beradi. Bu yondashuv mehnat sub’ektining kasbiy faoliyati
davomida ijtimoiy va psixologik rivojlanish qonuniyatlarini o’rganish asosiga
qurilgan. Bunda kasbiy taraqqiyot jarayonini faol boshqarish imkoniyatlari va
shaxsning mehnat faoliyatiga yaroqliligi ko’rib chiqiladi. U faqatgina shaxs
taraqqiyoti xususiyatlarini va mutaxassis shakllanishini o’rganishga qaratilgan
bo’lmay, balki mavjud faoliyat turlarini, faoliyatga moslashish jarayonini psixik
boshqarish mexanizmlari va shaxsning mavjud imkoniyatlari hamda kasbiy
talablar orasidagi muvofiqlikni psixologik tahlil qiladi, qolaversa, obro’li kasb va
faoliyat turlarining psixologik xususiyatlarini taxmin qiladi. Ommaviy va obro’li
kasbiy faoliyat turlarini psixologik tahlil qilishning samaradorligi faoliyatni
rejalashtirishdagi texnik va texnologik qarorlar va shu bilan bir qatorda, shaxsga
nisbatan kasbiy talablar xarakteri hamda faoliyatning psixologik nazariyalarini
ahvoli haqidagi ma’lumotlar yordamida aniqlanadi.

3. 
   Kasbiy kamolot – kompetentlik
   

Ko’p qo’llaniluvchi “kompetentlik” tushunchasi kasbiy shakllanish va kasbiy

etuklikni baholovchi me’yor bo’lib, hali aniq ta’rifga ega emas. U mehnat
sub’ektiga nisbatan aniq faoliyat talablari yoki aynan, sub’ektning aniq
faoliyatning o’ziga xos jihatlariga nisbatan munosabatini tavsiflovchi xususiyat
sifatida qo’llaniladi. Umuman olganda, bu tushuncha shaxsning qandaydir hayotiy
vaziyatlarda, ijtimoiy va kasbiy faoliyatda avtoritarligi, shu soha bo’yicha
tushuncha hamda bilimlarga egaligi bilan tavsiflanadi. A.K.Markovaning fikricha,
muayyan bir shaxsning kompetentligi uning kasbiy shakllanishiga qaraganda
ko’proq uchraydigan tavsifnomasidir. Bunga ko’ra, kasbiy kompetentlikning xilma-xil turlarini ajratish mumkin: maxsus (mehnat jarayonini amalga oshirishda),
ijtimoiy (hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirishda), shaxsiy (o’zini-o’zi
boshqarish va takomillashtirish malakalariga egalik) va boshqalar. Ayrim
mualliflar kasbiy muloqotdagi, mutaxassis shaxsining rivojlanishidagi
kompetentlikni ham ajratib ko’rsatadilar.
Kompetentlikning yuqorida sanab o’tilgan turlari albatta bir insonni to’liq
shaklda tavsiflashi shart emas, chunki, shaxs yaxshi mutaxassis bo’lishi mumkin,
lekin o’zini-o’zi boshqarish yoki shaxslararo kasbiy muloqot malakalariga ega
bo’lmasligi mumkin, qolaversa, yuqori darajada kasbiy kompetentlikka ega bo’la
turib, shaxsiy va ijtimoiy kompetentligi past bo’lishi mumkin.
Aytish mumkinki, o’z navbatida professionalizm darajasi sub’ektning
professionalizatsiyani yo’nalganligi, ko’rsatgichi va mazmuni hamda
mutaxassisning professionallashuv darajasiga ta’sir etuvchi ijtimoiy, psixologik,
iqtisodiy va boshqa keng doiradagi kompetentliki bilan shartlangandir.
Dj. Raven (2003) tadqiqotlari kompetentlikning tuzilishli-funksional
konsepsiyani asoslashga imkon berdi va u quyidagilarda aks etadi:
Eng avvalo, shaxs qadriyatlari, ijtimoiy-siyosiy ishonchi va fikrini
aniqlovchi shaxs motivatsion-qadriyatlar sohasini tizimli ravishda namoyon
bo’lishi va shakllanishining ahamiyati;
Shaxsiy qadriyatlarning mehnat jarayonini tashkil qilish va mazmuniga
nisbatan bevosita qiziqish, liderlik, tashkilotchilik kabi xususiyatlarda aks etishi;
Kompetentlikning tabiati kognitiv, emotsional va irodaviy
jarayonlarning, individning maqsadga erishishini ta’minlovchi masalalarni
echishga, hal qilishga tayyorligini baholash mezoni va namoyon bo’lishiga
asoslangan bo’ladi;
Kompetentlik faqatgina o’zining faol komponentlari hisobiga emas, balki
yangi hayotiy vaziyatlarda namoyon bo’lishi mumkin bo’lgan passiv
komponentlari hisobiga ham shakllanib boradi;
Kompetentlik o’zining bir-biridan mutlaqo mustaqil, lekin bir-birini
o’rnini ahamiyatli darajada samarali xulq-atvor omili sifatida egallab tura oladigan,
ko’p sonli komponentlari yordamida aniqlanadi.
Kompetentlikning komponentlari qatoriga kognitiv, emotsional, irodaviy
sifatlardan tashqari o’ziga ishonch (o’zining kasbiy bilimlariga, liderlik
qobiliyatiga va b); qaror qabul qilish va uning ijrosini boshqarish malakasiga ega
bo’lish; qiziqarli umumiy maqsadlarni qidirish, anglash va qaytarma aloqani
qo’llashdagi samarali faoliyat; o’zini-o’zi boshqarish, o’zini-o’zi takomillashtirish
qobiliyatlariga ega bo’lish; o’zini-o’zi nazorat qilish, moslashganlik, murakkab
muammolarni hal qilishga tayyorlik va tavakkalchilikka moyillik, qafiyatlilik,
kasbiy ma’suliyatlilik va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
E.F.Zeerning ta’kidlashicha, kasbiy kompetentlikning funksional taraqqiyotini
tadqiq qilish kasbiy kamolotga erishish chog’ida kompetentlikning turli
ko’rinishlari integratsiyalashib borishini va ularning kasbiy muhim shaxs sifatlari
bilan aloqasi kuchayib borishini ko’rsatdi. Aytish joizki, kompetentlikning asosiy
darajalari kasbiy tayyorgarlik va tajriba, o’z-o’zini anglash, o’z kuchiga ishonish, o’zga insonlar tomonidan ko’rsatilgan kamchiliklarni to’g’ri qabul qilish va shu
kabi boshqa kasbiy kamolotni belgilab beruvchi shaxs xususiyatlari kiradi.
Taxmin qilish mumkinki, mehnat sub’ektining sanab o’tilgan
professionallashuv ko’rsatkichlari, mutaxassis bo’lish (malaka, kompetentlik) va
sub’ektning kasbiy etukligi orasida o’zaro aloqa va o’zaro ta’sir mavjud. K.Mak -
Goven va L.Xartlar asosiy urg’uni o’z tarkibiga kasbiy rollarni amalga oshirish va
yangi qadriyatlarni, ustanovkalarni va kasbiy sifatlar tarkibini rivojlanishi uchun
talab etiladigan maxsus bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishni qamrab oluvchi
ijtimoiy o’rganish jarayoniga qaratadilar. Pedagoglarning kasbiy shakllanishini
tadqiq qilish natijasida quyidagicha tahliliy xulosaga kelingan: pedagog-talabalar
tanqidiy tafakkur, shaxslararo munosabatlar, nizolarni bartaraf etish kabi sohalar
yuzasidan maxsus bilim, ko’nikmalarni o’zlashtirishlari, qolaversa, kompyuter
texnologiyalari va turli metodlarni qo’llay olishlari zarur.
Kasbiy sifatlarining shaxsiy va ijtimoiy aspektlarining muvofiqligi g’oyasi
“psixoijtimoiy sifatlar” tushunchasida to’laligicha aks ettirilgan bo’lib, u kasbiy
taraqqiyotning ijtimoiy kontekstlari bilan bog’liq kasbiy sifatlarni anglatadi. Bu
bilan shaxs taraqqiyoti va faoliyatni amalga oshirishda ijtimoiy muhitning roli
alohida ko’rsatib o’tiladi. Muammoga bu jihatdan yondoshish G.Teshfelning
ijtimoiy sifatlar nazariyasi yuzaga kelgandan so’ng ommalashib ketdi. Faoliyat va
o’zaro hamkorlikni o’zlashtirish natijasida shakllanuvchi ijtimoiy sifatlar ishchilar
guruhining o’zaro munosabatlariga hamda individning kasbiy taraqqiyotiga ta’sir
o’tkazadi.
Kasb-jamiyatga zarur bo’lgan faoliyatning tarixan yuzaga kelgan shakllaridir.
Uni bajarish uchun inson bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisiga mos keluvchi
qobiliyat va kasbiy muhim sifatlarga ega bo’lish lozim. Kasb (aniq bir kishi nuqtai
nazaridan)-bu faoliyat bo’lib, uning yordamida ushbu shaxs jamiyat hayotida
ishtirok etadi va bu unga yashash uchun zarur bo’lan moddiy vositalar asosiy
manbai bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, u shaxsiyo’zini o’zi amalga oshirishning
vositasi ham hisoblanadi.