Shodieva melixolning genomika fanidan tayyorlagan

Mavzu: Ekzon va intronlar 
EKZON 
VA 
INTRONLAR. 
GEN 
KLASTERLARI
, 
PROMOTOR. 
Gen 
va 
genetik 
axborot
 
Gen organizmlar irsiyati va irsiylanishning molekulyar-genetik birligi - moddiy 
asosini tashkil etadi. Gen - DNK molekulasi polinuk--leotid zanjirining ma‗lum 
bo‗lagi 
bo‗lib, 
u 
ma‗lum 
sondagi, 
ma‗lum 
tartibda
 
DNK da joylashgan gen tarkibidagi nukleotidlar tripletlar tarzida bo‗lib ularni 
kodogenlar deb ataladi. DNK molekulasi polinukleotid zanjirida joylashgan 
genetik axborotning ma‗lum bir qismi transkripsiya jarayoni natijasida 
sintezlangan iRNK moleku-lasiga aynan ko‗chirilgan bo‗lib uning tarkibidagi 
tripletlar kodonlar deb yuritiladi. Kelgusi avlodga genetik axborot iRNK orqali 
beriladi va u oqsil sintezini boshqaradi. Molekulyar genetikaning so‗nggi 
dalillarining ko‗rsatishicha prokariot va eukariot organizmlar genlari o‗zaro 
strukturaviy 
tuzilishi 
jihatidan 
keskin 
farqlanadilar. 
Prokariot organizmlarda 
gen strukturaviy yaxlit
, butun bo‗ladi. Bunda genlar erkin 
yalang‗och holatda bo`luvchi DNK molekulasining uzluksiz bo‗lagini tashkil 
etadi. Ularning genlarida genetik axborot uzluksiz kodlangan bo‗ladi. Ularni yaxlit 
genlar 
deb 
yuritiladi. 
Eukariot organizm genlari esa ayrim strukturaviy qismlarga bo‗lingan bo‗ladi. 
Ularni bo‗lingan genlar deyiladi. Eukariot genlari strukturaviy va funksional 
jihatidan 
ikkita guruhdan iborat: a) genetik kodga ega bo‗lgan 
nukleotidlar 
ekzonlar deb ataladi
; b) genetik kodga ega bo‗lmagan nukleotidlar 
intronlar deyiladi. Ekzon va intron fragmentlari genda ketma-ket ma‗lum tartibda 
joylashgan bo‗ladi. Eukariot genlarining funksional holatga kelishi uchun ularning 
tarkibidagi barcha intronlar 
qirqib olib tashlanib
, barcha ekzonlar esa bir-biri bilan 
bo‗lingan genda joylashgan tartibda ulanib yaxlit gen holatiga keltiriladi. Pre-RNK 
tarkibidagi intronlarning qirqib olib tashlanishini splaysing deb nomlanadi. iRNK 
ning to‗laqonli yetishishini ta‗min etuvchi molekulyar genetik jarayon protsessing 
deyiladi. 

---

Prokariot va eukariot organizm genlarining irsiyat va irsiylanishini nazorat 
qilishdagi funksiyalari haqidagi ma‗lumot keyingi mavzularda beriladi. 
Organizmlar genotipini tashkil etgan genlar funksiyasiga qarab quyidagi xillarga 
bo`linadi. 
DNK molekulasida joylashgan barcha yuqorida sanab o‗tilgan genlar 
strukturasining umumlashtirilgan yig‗indisi organizmlarning genetik axborotini 
tashkil etadi. Ular organizm belgi va xususiyatlarining 
genetik nazorati
, 
irsiylanishini belgilaydi. Eukariot organizmlarda genlarning aksariyat qismi (90% 
ga yaqin) xromosomalarda joylashgan. Ular organizmning genotipini tashkil etadi. 
Gaploid sondagi xromosomalarning genlari majmuasi genom yoki kariotip 
deyiladi. Ular genlarining juda kam qismi sitoplazma va uning organoidlari 
(plastidalar, mitoxondriyalar va kinetoxorlar) da plazmida, episoma va 
endosimbiotik plazmogenlar tariqasida joylashgan bo‗ladi. 
Ular plazmogenlar deb
, 
ularning 
yig‗indisi 
plazmon 
yoki 
plazmotip 
deb 
yuritiladi. 
«Gen» termini daniyalik botanik Vilgelm Iogans tomonidan 1909 yili, ya‗ni 
Uilyam Betson «genetika» terminini kiritgandan 3 yil ishlatilgan. Grek tilidan 
tarjima qilinganda «gen» - bu «avlod», shuning uchun «genetika» – bu ajdoddan 
avlodga 
belgilarni 
o‗tishini 
o‗rganuvchi 
fandir. 
Genlarni o‗rganish bilan genetika fani shug‗ullanadi, uni boshlab bergan Gregor 
Mendel hisoblanadi. U 1865 yilda no‗xatni chatishtirishda belgilarni avlodga 
o‗tishini o‗rganishga bag‗ishlangan o‗zining ilmiy ishlari natijasini e‗lon qilgan. 
«Genom» termini 1920 yilda Gans Vinkler tomonidan bir biologik tur 
organizmlarning xromosomalari gaploid naborida yig‗ilgan genlarni yozish uchun 
ishlatilgan. Suffiks «-om» ularda qismlarni bir butun qilib birlashtirish ma‗nosini 
beradi, shuning uchun «genom» deganda genlarni bir butunlikka birlashtirishga 
tushuniladi. Avvaldan ―gen‖ termini ma‗lum irsiy axborotni o‗tkazishning 
nazariy birligi sifatida paydo bo‗lgan. Keyinchalik 
eksperimental tasdiqlandiki
, 
faqat DNK o‗zida irsiy axborotni saqlaydi va bu holat molekulyar biologiyaning 
markaziy dogmasi sifatida ko‗rsatilgan. 

---

Prokariot va eukariot organizm genlarining irsiyat va irsiylanishini nazorat 
qilishdagi funksiyalari haqidagi ma‗lumot keyingi mavzularda beriladi. 
Organizmlar genotipini tashkil etgan genlar funksiyasiga qarab quyidagi xillarga 
bo`linadi. 
DNK molekulasida joylashgan barcha yuqorida sanab o‗tilgan genlar 
strukturasining umumlashtirilgan yig‗indisi organizmlarning genetik axborotini 
tashkil etadi. Ular organizm belgi va xususiyatlarining 
genetik nazorati
, 
irsiylanishini belgilaydi. Eukariot organizmlarda genlarning aksariyat qismi (90% 
ga yaqin) xromosomalarda joylashgan. Ular organizmning genotipini tashkil etadi. 
Gaploid sondagi xromosomalarning genlari majmuasi genom yoki kariotip 
deyiladi. 

---