Соатмурод Норқобилов
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
6-y-Halqaro-amaliyotda-bank-nazorati-darslik-S-Norqobilov-T-2007
- Bu sahifa navigatsiya:
- §4. 4. Иқтисодий нормативлар (меъёрлар) ва уларнинг ривожланиши
|
Японияда ҳар қандай банк Молия вазирлиги томонидан бери-
ладиган махсус лицензиясиз банк операцияларини амалга ошира олмайди. Лицензия олиш учун банк таъсисчилари Молия вазирлиги то- монидан қўйилган барча талабларни бажармоқлари лозим. Банклар факат акционерлик жамиятлари шаклида ташкил этилиб, уларнинг капитали 1 млрд. иенадан кам бўлмаслиги керак. Банк филиал- ларини очиш учун ҳам Молия вазирлигидан рухсатнома талаб қилинади. Лицензия олишда банк муассасалари банк очиш тўғрисидаги ариза билан бирга қуйидагиларни тақдим этди: – Банк муассасининг зарурлигини тўлиқ асослаб бериш. – Таъсис йиғилишининг баёни. 94 – Яқин 3 йил мобайнида олинадиган фойданинг истиқболи. – Директорлар Кенгаши аъзолари ва аудиторларнинг таржимаи ҳоллари. – Банкнинг йирик акционерлари рўйхати. – Банкнинг баланси. – Банкнинг барча филиаллари рўйхати. Демак, янгидан ташкил этилаётган банклар фаолиятини ли- цензиялаш келажакда соғлом ва барқарор банк тизимини яратиш, омонатчи ва кредиторлар манфаатини ҳимоя қилиш ҳамда самарали банк назоратини олиб бориш имконини беради. §4. 4. Иқтисодий нормативлар (меъёрлар) ва уларнинг ривожланиши Банклар пайдо бўлган вақтдан бошлаб алоҳида банкларнинг банкротлиги, депозитларни оммавий тарзда банклардан қайтариб олиш натижасида юзага келадиган нобарқарорликлар давлатни банк тизимини тартибга солиш амалиётини кенгайтиришга мажбур қилди. Давлат тартибга солиш орқали омонатчиларни молиявий йўқотишлардан, иқтисодиётни эса банкларнинг банкротлиги нати- жасида юзага келадиган оғир оқибатлардан ҳимоя қилади. Ҳар қандай давлатнинг иқтисодиёт соҳасидаги пировард мақ- сади барқарор иқтисодий ўсишни, юқори бандликни, барқарор ички баҳоларнинг мавжудлигини таъминлаш ҳисобланади. Ушбу мақ- садга иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жа- раёнида эришилади. Иқтисодий сиёсатнинг муҳим таркибий қисм- лари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: монетар сиёсати, фискал сиёсати, баҳо сиёсати, иш ҳақи ва бандлик сиёсати. Монетар сиёсати инфляцияни жиловлаш, ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва ишсизликнинг олдини олиш, тўлов балансининг муво- занатлашган ҳолатини сақлаб туриш, фаол бозор конъюнктурасини таъминлаш мақсадида амалга ошириладиган сиёсатдир. Мазкур сиёсат Марказий банк томонидан амалга оширилади. Иқтисодиётга давлат аралашувининг қисқариши, молиявий му- носабатларни эркинлаштирилиши барқарор пул-кредит тизимини ривожлантиришга имконият туғдиради. Айни вақтда, рақобат, ўз- гарувчан баҳолар шароитида банк рисклари ва нобарқарорлик ку- чаяди. Йирик банкларнинг бир вақтнинг ўзида банкрот бўлиши миллий иқтисодиётга жиддий зиён етказади, тўлов тизимининг из- дан чиқишига, пул таклифининг кескин қисқаришига олиб келиши 95 мумкин. Демак, банк тизимини тартибга солиш механизмини тако- миллаштириш орқали умумий нобарқарорлик даражасини пасай- тириш мумкин. Мамлакатимиз иқтисодиётининг бозор муносабатларига ўтиши муносабати билан янги банкларни шакллантириш, уларни назора- тини ривожлантириш масаласи кескин даражада кўндаланг бў- либ туради. Бугунги кунда республика ҳудудида 28 та турли хил мулкчилик шаклига асосланган банклар фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистон банк тизимини қайта қуриш мустақил давлат иқти- содий тизимининг муҳим йўналишларидан бири бўлди. Хўжалик механизмининг бир маромда фаолият юритиши барқарор ишлай- диган банклар миллий тизимини тақозо этади. Шунга кўра, иқти- содиётни бозор иқтисодиётига ўтиш даврида сифат жиҳатидан бу- тунлай янги банк тизими ҳамда банк назоратини туб асосини яра- тиш ва қуриш жараёни узлуксиз давом эттирилмоқда. Мамлакатимизнинг ривожланган банк тизимини шаклланти- риш давлатимиз томонидан олиб борилаётган монетар сиёсатнинг маҳсулидир. Банклар устидан назорат қилиш, улар фаолиятида муайян чек- лашларни ўрнатиш иқтисодий эркинликка зид бўлган ҳолат сифа -тида қаралиши мумкин. Лекин жаҳоннинг кўпгина ривожланган давлатларида банклар, шунингдек, бошқа молия ташкилотларининг фаолиятлари давлат томонидан тартибга солинади. Бошқача қилиб айтганда, ҳатто ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида молия- вий сектор жиддий равишда тартибга солинар экан, ўтиш даврида буни тўла оқлаш мумкин. Бироқ, бозор шароитида молия соҳасини тартибга солиш то- варлар ва хизматлар нархига таъсир кўрсатиш учун бозор меха- низмларига етарли даражада ҳаракат эркинлигини??бериш??шунинг-дек,??майдачуйда нарсаларга аралашишдан воз кечиш билан қўшиб олиб борилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Тўғри, банк фаолиятини тартибга солиш ҳаддан ташқари бўла- диган ва рақобатнинг ривожланишига ҳалақит берадиган омилга айланадиган чегарани белгилаш осон эмас. Шунинг учун жаҳонда умумий қабул қилинган принциплар ва қоидалар ҳар бир мамла- катда аниқ вазият таҳлилини ҳисобга олган ҳолда қўлланилади. У ёки бу банкнинг фаолиятида аниқланган камчиликларни тузатишга мажбур қилиш учун назорат органи ихтиёрида таъсир 96 кўрсатиш чораларининг муайян тўплами бўлиши керак. Бизнинг янги банк қонунларимизга кўра турли вазиятларда фойдаланиш мумкин бўлган даражаланган чоралар мажмуи кўзда тутилган. Жумладан, иқтисодий меъёрларни ўзгартириш, мажбурий резерв фондини ошириш, айрим банк операцияларини амалга оширишни тақиқлаб қўйиш, ҳиссадорларга??дивидендлар тўлашни тўхтатиб қўйиш, банк устидан васийлик ўрнатиш кабилардир. Энг сўнгги чо- ра эса уларга берилган рухсатномаларни (лицензияларни) қайтариб олишдан иборат. Тижорат банкларини назорат қилиш деганда банкларнинг бар- қарорлигини таъминлаш мақсадида доимий равишда амалга оши- риладиган назорат тушунилади. Давлатнинг монетар сиёсати, хусусан, тижорат банклари фао- лиятини назорат қилиш сиёсати қонун ҳужжатлари, ҳукумат қа- рорлари, Марказий банкнинг йўриқномалари асосида амалга оши- рилади. Ҳуқуқий меъёрлар банклар учун мажбурий бўлган чеклов- лар ва фаолиятнинг қатъий чегараларини белгилаб беради. Бу эса, банк ёмон, сифатсиз бошқарилган тақдирда жиддий зарарлар юзага келишини олдини олади. Банк фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларининг мустаҳкам эмаслиги банкларнинг банкрот бўлишига ва умумий нобарқарорликни юзага келишига олиб ке- лади. Банк тизимини ишончли тарзда ҳимоя қилишни таъминлай- диган ҳуқуқий тартибга солиш меъёрларини яратиш лозим. Ма- салан, иқтисодий нормативлар барча тижорат банкларига нисбатан бир хил тарзда қўлланилиши лозим. Акс ҳолда, айрим банклар эркин рақобат муҳитидан четга чиқиб қолади. Республикамизда банк назоратининг ривожланиш тарихи мил- лий банк тизимининг ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Мил- лий банк тизимининг ривожланиши билан банк назорати ҳам тако- миллашиб борди, шу жараённи банк назоратининг асоси бўлган иқтисодий меъёрларнинг ривожланиши мисолида кўриб чиқамиз. Мустақил республикамизда дастлабки иқтисодий меъёрлар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонун талабларидан келиб чиқиб яратилган бўлиб, кейинчалик улар такомиллаштирилди. Республика Марказий банки томонидан тижорат банклари- нинг баланс ликвидлилигини доимо таъминлаб бориши ёки улар- нинг ўз олдиларидаги мажбуриятларини ўз муддатида амалга оши- 97 ришларига эришиш, омонатчиларни манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда қисқача таърифлаганда, Республикада барқарор банк тизи- мини яратиш мақсадида 1992 йил 2 августдаги Марказий банкнинг 10—сонли қоидаси тасдиқланди ва бу қоидага асосан тижорат банклари фаолиятини тартибга солиб туриш учун иқтисодий меъёр- лар (нормативлар) ўрнатилди. Мазкур қоидага биноан тижорат банклари учун дастлабки 8 та иқтисодий нормативлар белгиланди. Булар таркибига қуйидагилар киритилди: • Н 1 — банк сармоясининг хатарни ҳисобга олиб чамаланган активларнинг жами миқдорига нисбати кўрсаткичи (энг ками 0,05) • Н 2 — банк сармоясини юқори хатарли активлар миқдорига нисбати кўрсаткичи (энг ками 0,15) • Н 3 — банк сармояси унинг мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи (энг ками 0,2) • Н 4 — банклар жалб этган фуқаролар омонатларини банк сармоясига нисбати (энг юқориси 1,00) • Н 5 — жорий ликвидлилик кўрсаткичи (ихтисослашган банклар учун 0,20, бошқа банклар учун 0,30) • Н 6 — ўрта муддатли ликвидлилик кўрсаткичи (ихтисослашган банклар учун энг юқориси 1,50, бошқа банклар учун 1,00) • Н 7 — узоқ муддатли ликвидлилик кўрсаткичи (ихтисослашган банклар учун 0,20, бошқа банклар учун 0.30) • Н 8 — бир қарз олувчига тўғри келадиган кредитнинг энг юқори миқдори кўрсаткичи (энг юқориси 0,50). Бундан ташқари, тижорат банкларининг активлари уларнинг хатар даражасига қараб 6 гуруҳга ажратилади. 1 гуруҳ — хатардан ҳоли бўлган активлар. 2 гуруҳ — хатар даражаси кам бўлган активлар. 3—6 гуруҳлар - хатар даражаси юқори бўлган активлар. Тижорат банклари учун иқтисодий нормативларни ўрнати- лиши — бу аввало Марказий банк томонидан самарали банк назо- ратини олиб боришга эришиш, тижорат банклари фаолиятида ву- жудга келадиган муаммоларни олдиндан аниқлаш ва қолаверса, барқарор банк тизимини яратишда энг муҳим инструментлардан бири бўлди. Лекин республикамизда банклар фаолиятининг ривожланиб бориши, улар томонидан кўрсатилаётган хизмат турларининг кен- гайиб бориши, республикада иқтисодий муҳитнинг ўзгариб бориши 98 ва бошқа омилларни эътиборга олган ҳолда Республика Марказий банки 1995 йил 2 августдан 10—сонли “Тижорат банклари фао- лиятини тартибга солиш” қоидасини қайтадан ишлаб чиқди ва жорий этди. Янги қоидани олдингисидан фарқли томони шундан иборат эдики, тижорат банклари учун қўйиладиган талаблар бир мунча кучайтирилди. Жумладан, янгидан ташкил этилаётган банклар учун ўрнатилган устав сармоясининг энг кам миқдори оширилди. Шу- нингдек, тижорат банкларининг Марказий банкдаги мажбурий ре- зерв фонди ажратмасининг миқдори ҳам оширилди. Бундан ташқари, қисқа муддатли ликвидлилик кўрсаткичини аниқловчи 3 хил меъёр ўрнатилди: • 30 кундан 90 кунгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич. • 90 кундан 180 кунгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич. • 180 кундан 1 йилгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич. Банк сармоясининг юқори хатарли банк активларига нисбати кўрсаткичи эса бекор қилинди. Кейинги даврга келиб эса банк тизимида , хусусан банкларни назорат қилиш борасида янги ҳуқуқий асослар яратилди. Яъни банк қонунчилиги янада такомиллашди. 1995 йил 21 декабрда “Ўзбе- кистон Республикаси Марказий банки тўғрисида” ҳамда 1996 йил 25 апрелда “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида” янги таҳрирдаги, жаҳон андозалари талабларига тўла жавоб берадиган қонунлар қа- бул қилинди. Бундан ташқари, қонун ҳужжатлари асосида Марказий банк томонидан 1996 йилнинг июль ойидан бошлаб банк активлари сифатини таснифлаш тартиби ишлаб чиқилди. 1997 йилнинг март ойидан бошлаб эса ўша пайтдаги дунёга машҳур бўлган “Артур Андерсен” фирмаси кўмагида ишлаб чиқил- ган ва банклар ҳисоботининг халқаро андозаларига мос бўлган бухгалтерия ҳисобининг янги ҳисоб-варақлари режаси жорий этил- ди. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, Республика Марказий банки томонидан 1997 йилнинг август ойидан бошлаб банклар фао- лиятини тартибга солувчи асосий меъёрий ҳужжат бўлган “Тижо- рат банклари фаолиятини тартибга солиш” қоидаси Базель қўми- 99 таси томонидан ўрнатилган андоза ва талабларни инобатга олган ҳолда қайтадан мукаммал тарзда ишлаб чиқилди. Ва мазкур янги қоидага асосан банк сармоясига нисбатан қаттиқроқ бўлган талаб- лар ўрнатилди. Банкларнинг қимматбаҳо қоғозлар бозоридаги бажарадиган операцияларининг тобора ривожланиб бориши ҳамда уларни инвес- тицион жараёнларини кенгайиб боришидан келиб чиққан ҳолда қўшимча равишда «Тижорат қимматли қоғозлари учун қўйил- малар» ва «Банкларнинг ўз маблағларидан инвестицияларда фойда- ланиш меъёри» кўрсаткичи каби янги меъёрлар киритилди. Бундан ташқари, омонатчиларнинг манфаатларини ва банк лик- видлилик даражасини инобатга олган ҳолда «Бир омонатчига (кре- диторга) тўғри келадиган максимал хатар меъёри» кўрсаткичи ҳам жорий этилди. Янгидан ўрнатилган иқтисодий нормативлар қуйидагилардан иборат: • Янгидан ташкил этилаётган ва фаолият кўрсатаётган банк- ларнинг энг кам миқдоридаги низом фондини ўрнатиш; • Сармоянинг етарлилик коэффициенти; • Банк сармояси билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичлари; • Банк баланси ликвидлилиги кўрсаткичи; • Бир қарз олувчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта ҳаж- ми; • Барча «катта» кредитларга тўғри келадиган хатарнинг энг юқори ҳажми; • Бир омонатчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта миқдори; • Қимматбаҳо қоғозлар бўйича операцияларда ўз маблағлари- дан фойдаланиш кўрсаткичи; • Дахлдор шахслар билан банк амалиётини олиб бориш. Марказий банк юқоридаги меъёрларни ҳар доим барча тижорат банклари бўйича кузатиб борди. Тижорат банкларида капиталнинг етарлилиги, активларнинг си- фати, фойдалилиги ва ликвидлилигига қараб уларнинг молиявий аҳволи баҳоланади, ночор банклар аниқланади. Ана шу кўрсаткич- ларнинг ҳар бири бўйича чекли қийматни аниқлаш Марказий банк ва унинг ҳудудий Бош бошқармаларига банк муассасасини соғлом- лаштириш ёки унинг беозор тарзда тугатиш имконини беради. Шулардан келиб чиққан ҳолда, тижорат банкларининг асосий 100 вазифаси – иқтисодий меъёрларга риоя этишдан, капитал ва ликвид маблағларни етарли даражада сақлашдан, шубҳали ва зарар кути- лаётган активларга нисбатан захираларни вужудга келтиришдан, шунингдек, маҳрум бўлиш хавфини камайтириш мақсадида актив- ларни диверсификациялашдан иборатдир. Юқорида кўрсатилган иқтисодий меъёрларнинг ҳар бирига қисқача тўхталиб ўтамиз. 4-жадвал Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|