So'ngi versia indd

ZAVQIy IJOdIdAGI SIyOSIy lIRIKA VA 
SATIRA-YUMOR
1876­yilda Qoʻqon xonligi batamom tugatilib, 
unga qarashli yerlar Rossiyaga qoʻshildi. Buxoro va 
Xiva xonliklari esa 1873-yildan boshlab Rossiyaning 
vassaliga aylangan edi.
Oʻrta Osiyoning Rossiyaga qoʻshilishi munosabati 
bilan ekspluatatorlarning zulmi kuchsizlanmagan 
boʻlsa­da, lekin bu hodisa tarixiy rivojlanish jihatidan 
progressiv rol oʻynadi. Turkiston xalqlari chorizm va 
byurokrat chinovniklari, pomeshchiklar, kapitalistlar 
borligini angladilar.
Oʻrta Osiyo, shu jumladan, Oʻzbekistonning 
Rossiyaga qoʻshilganligi Oʻrta Osiyo xalqlari uchun, 
feodal xonliklar davridagi hayotga qaraganda, 
ekonomika va madaniy jihatdan oldinga qarab 
qoʻyilgan qadam boʻldi. Oʻzbekistonning Rossiyaga 
qoʻshilishi mamalakat ekonomikasi, ishlab chiqarish 
kuchlarini vayron qiluvchi feodallarning oʻzaro 
qirgʻinlariga barham berdi. Oʻzbekiston ekonomikasini 
oʻrta asrchilikdan chiqardi. Bu bilan Oʻzbekiston 
dunyo muomalasida aktiv ishtirok etish imkoniyatiga 
ega boʻdi. Hukmron feodal­patriarxal munosabatlar 
sekinlik bilan boʻlsa­da, yemirila boshladi. XIX asrning 
80­yillaridayoq temiryoʻllar, paxta tozalash va boshqa 
zavodlar qurila boshlab, mahalliy ishchilar yadrosi 
paydo boʻldi. 
Oʻzbekiston Rossiyaga qoʻshilgandan keyin 
Buxoro, Xiva xonliklarida 1870-yillargacha davom 

---

35
etgan qul savdosi va qullikka xotima berildi. Rossiyadan 
Oʻzbekistonga bosmaxona stanoklari keltirildi.
Toshkent shahrida 1870-yildan boshlab birinchi 
marta oʻzbek tilida “Turkiston viloyatining gazeti” 
va rus tilida “Русский Туркистан”, “Туркестанские 
ведомости”, “Туркестанский курьер”, “Сельское 
хозяйство Туркестана” kabi gazeta va jurnallar, 
Samarqandda “Samarqand” gazetasi nashr etila 
boshlandi, bir qancha litografiyalar vujudga keldi, “Rus­
tuzem” maktablari va gimnaziyalari ochildi. 1880-yilda 
esa Toshkentda xalq kutubxonasi va teatrlar tashkil 
etildi. Yangi ochilgan klub va teatrlarga ayrim oʻzbek 
intelligentlari ham qatnasha boshlaydilar. Toshkentda 
tarix va arxeologiya­entografiya muzeyi tashkil etildi. 
Rus olimlari Oʻrta Osiyoning tarixi­arxeologiyasi, 
etnografiyasi va geografik tuzilishini ilmiy asosda 
oʻrgana boshlaydilar, bu sohalarda koʻp materiallar 
to‘planadi. 1869-1870-yillarda Toshkentda fan-texnika 
ishlariga aloqador ximiya laboratoriyasi ochiladi, 
1870-yilda Toshkent astronomiya observatoriyasiga 
asos solinadi. 1882-yilda Turkistom geologiya jamiyati 
tuziladi. 1897­yilda Rossiya geografiya jamiyatining 
Turkiston boʻlimi tashkil etiladi. Bu gazeta­jurnallar, 
ilmiy-madaniy jamiyatlar, muassasalar chor hukumat 
va uning chinovniklari manfaatini himoya qilsa-da, 
Turkiston xalqlarining ongi, dunyoqarashi va ijtimoiy 
fikrlarining oʻsishiga ham ta’sir eta boshlaydi.
“Turkiston viloyatining gazeti” A.S.Pushkin, 
N.V.Gogol, I.A.Krilov, I.S.Turgenev, L.N.Tolstoy 
kabi rus yozuvchilarining hayoti va ijodi bilan oʻz 
oʻquvchilarini tanishtira boradi. Pushkinning ayrim 

---

36
lirik she’rlari, “Bogʻchasaroy fontani” poemasi,
38
“Baliqchi va baliq ertagi”, Krilovning masallari
39
, 
L.N.Tolstoy va boshqa shoir-yozuvchilarning asarlari 
ruschadan oʻzbekchaga tarjima qilinib, gazetada 
bosiladi. Oʻzbekistonda rus madaniyati va adabiyotini 
tarqatishda, yangi fikrning uygʻonishida Oʻrta Osiyoni 
har tomonlama oʻrganishga kirishgan rus olimlari 
va sayyohlarining (V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, 
V.V.Bartold, M.Nikitskiy, V.V.Velyaminov-Zernov, 
P.P.Semenov-Tyanshanskiy, Prjevalskiy va boshqa-
larning) xizmatlari katta edi. Bundan tashqari, rus 
madaniyati va adabiyoti traditsiyalaridan oziqlanib 
oʻsayotgan tatar, ozarbayjon, qozoq tillaridagi tarjima 
va original adabiy namunalar bilan tanishish ham 
bevosita oʻzbek adabiyotini boshqa xalqlar madaniyati 
va adabiyoti bilan bogʻladi. 
1885-yildan boshlab Turkistonda ham ishchilar 
harakati boshlanadi. Toshkent, Samarqand, Qoʻqon, 
Ashxabod va boshqa shaharlarda 1885, 1898, 1900, 1901, 
1902­yillarda katta­katta zabastovkalar boʻlib oʻtadi. 
Hatto Orenburg­Toshkent temir yoʻl ishchilarining 
zabastovkasi 1902-yili “Iskra”gazetasida qayd etiladi.
Rus demokratik madaniyati, progressiv fal-
safasi, ilgʻor ijtimoiy­siyosiy fikrlari ta’siri ostida 
Turkistonda yangi, demokratik­antifeodal yoʻnalish, 
ma’rifatparvarlik gʻoyasi kuchayadi. Ana shu 
ma’rifatparvar antifeodal demokratik tendensiyadagi 
kishilarning Oʻrta Osiyo va Qozogʻistondagi yirik nam-
38
“Turkiston viloyatining gazeti” 1899-yil. 17, 18, 19, 20, 23, 
28,25-sonlariga qarasin.
39
“Turkiston viloyatining gazeti’, 1883-yil, 33, 36-sonlari. 1902-yil 
22-fevral, noyabrdagi 42, 43, 1899-yil 17, 18-sonlariga qaralsin.

---

37
oyandalari Abay Qoʻnonboyev (1845­1904), Ahmad 
Donish (1827-1897), Muhammadamin Muqimiy (1850-
1903), Zokirjon Furqat (1858­1909), Toshxoʻja Asiriy 
(1864-1916) va Ubaydulla Zavqiylar edi. XIX asr oxiri 
– XX asr boshlaridagi bu sotsial-tarixiy va madaniy hay-
ot oʻzbek adabiyotida progressiv va demokratik oqimni 
jonlantirib yuboradi. Bu davrdagi oʻzbek mehnatkashlar 
ommasining turmush sharoiti uning ideologiyasini ifo-
dalagan demokratik adabiyotni kuchaytiradi. 
***
Oʻrta Osiyo Rossiyaga qoʻshilgandan keyin ham 
Zavqiy Qoʻqon shahrida turib oʻz kosibchilik hunarini 
davom ettiradi.