Statik biokimyо
Download 1.11 Mb. Pdf ko'rish
|
Kitob 5427 uzsmart.uz
|
SPORT BIOKIMYОSI
MUSKULLAR BIOKIMYOSI Nazariy tushuncha: Odam tanasidagi muskullarning asosiy vazifalari qisqarib va bo’shashib ma‘lum harakatni amalga oshirishdir. Bu jarayon ancha murakkab bo’lib o’z ichiga ularning aksonlari, muskullar, suyaklar, bo’g’im va paylarni oladi va ular majmuasi harakat apparati deb ataladi. Harakat apparatidagi mоtoneyronlar, ularning aksonlari haqida yuqorida qisqacha gapirib o’tgan edi. Endi muskullarning o’ziga xos fiziologik va biokimyoviy xususiyatlari haqida to’xtalamiz. Muskullar kimyoviy energiyani to’g’ridan-to’g’ri mexanik va issiqlik energiyalariga aylantira oladigan to’qimalar hisoblanadi. Umurtqali hayvonlar va odamda tananing ko’ndalang- targ’il muskullari, yurakning ko’ndalang-targ’il muskullari, ichki a‘zolar, qon tomirlari va terining silliq tolali muskullari bir-biridan farqlanadi. Tananing ko’ndalang-targ’il muskullari deb dastavval tana va uning qismlarini fazoda va bir-biriga nisbatan harakatini, ko’z harakatlari, chaynash kabi faoliyatlarini inson idrokiga bo’ysungan holda amalga oshiriladi. Yurak muskullari tuzilishiga ko’ra ko’ndalang-targ’il tolali muskullarni eslatadi, qisqarishi va boshqa xususiyatlari bilan ulardan farq qiladi. Barcha ichki a‘zolar, qon tomirlari va terida silliq tolali muskullar bo’lib ularning qisqarishi kishi ixtiyorida emas. Ko’ndalang-targ’il tolali muskullar uzunligi 10-12 sm, ko’ndalang kesimi 0,1-0,01 mm keladigan yuzlab va minglab muskul tolalaridan iborat. Muskul tolasi murakkab tuzilishga ega bo’lib, har bir tola tashqi tomondan sarkolemma (sarkos-go’sht, lemma-teri, po’st) po’sti bilan o’ralgan. Muskul tolasining po’sti ichida sarkoplazma va boshqa hujayralardan farqli ravishda bir qancha yadrolar bo’ladi. Yana sarkoplazmada mitoxondriyalar va qaysikim energiya almashinuvida muhim ahamiyat kasb etadi va juda ko’p miofibrillar (mio-muskul, fibrilla - tanachalar) bo’ladi. Miofibrillarning diametri 1 mikron atrofida, bitta muskul tolasida minglab miofibrillar mavjud. Har bir miofibrilla esa o’z navbatida yanada kichik ipchalar - protofibrillardan tashkil topgan. Protofibrillar ikki xil oqsillar, nisbatan kalta va yo’g’on miozinlardan hamda nisbatan uzun va ingichka aktinlardan iborat. Bu oqsillar muskullarning asosiy qisqaruvchi elementi bo’lib hisoblanadi. Ular geksagonal tipda taxlangan, ya‘ni bitta miozin oqsilining atrofida oltita aktin oqsillari joylashgan va bitta aktin oqsili uchta miozin va uchta aktin oqsil iplari bilan o’ralgan. Muskul qisqarishi aktinning miozinlar orasiga sirg’alib kirishi tufayli ro’y beradi, bo’shashish esa aktinning miozinlar orasidan chiqishidir. Miozin va aktin oqsillarining mana shunday sirg’alib harakat qilishi ma‘lum energiya sarflanishi bilan amalga oshiriladi. Bu energiya adenozin uchfosfat kislotaning (ATF) parchalanishidan ajraladi va miozin oqsili tomonidan o’zlashtiriladi. Miozinning bunday faol holga o’tishida muskul qo’zg’alishi sodir bo’ladi. Muskul tolalari uch xil xususiyatga ega, ya‘ni qo’zg’aluvchanlik, o’tkazuvchanlik va qisqaruvchanlik. Qo’zg’aluvchanlik - muskul tolasi funktsional holatining xarakterlovchisi. Muskulning qo’zg’aluvchanligi o’zgaruvchan xususiyatga ega, masalan razminka qilguncha muskullarda u past bo’lsa, razminkadan keyin ko’tariladi, charchash yuzaga kelishi bilan qo’zg’aluvchanlik pasayadi. O’tkazuvchanlik - muskullardagi muskul tolalari bo’ylab nerv impulsining (harakat potentsialining) siljishidir. Odamning ikki boshli muskulida harakat potentsiallarining tarqalishi 3,5-5,0 m/sek tashkil qiladi. Qisqaruvchanlik - muskullarning qisqarish xususiyati. Bu - tolalarda hosil bo’lgan qo’zg’alishga nisbatan javob reaktsiyadir. Qisqaruvchanlik ham qo’zg’aluvchanlik kabi o’zgaruvchan ko’rsatgich, muskulning funktsional holatiga ko’ra kuchayishi yoki pasayishi mumkin. Tanadagi har bir muskullarning harakat birliklaridagi muskul tolalari soni turlicha, agar ko’z soqqasi muskulida bu son 10 atrofida bo’lsa, boldir muskullarida 2000 ga yaqin. Muskullar bajaradigan harakat qancha nafis va aniq bo’lsa, undagi har bir harakat birligiga taalluqli muskul tolalari shuncha kam bo’ladi. Bir harakat birligidagi muskul tolalari bir yo’la birdaniga qisqarish xususiyatiga ega. Harakat birliklarining tarkibidagi muskul tolalari tez va sekin qisqaruvchi bo’ladi, shunga ko’ra tez va sekin qisqaruvchi harakat birliklari farqlanadi. Tez qisqaruvchilari 10-30 mskda qisqarsa, sekin qisqaruvchilarida 100 m.sekund vaqt talab qilinadi. Aniq va tez harakat qiluvchi muskullar (ko’z soqqasi muskullari) tez qisqaruvchi harakat birliklari bilan ta‘minlangan. Odam tanasining muskullari tez va sekin qisqaruvchi muskullar aralashmasidan iborat. Shuning uchun bu muskulning o’zi ham tez ham sekin qisqarib bajariladigan ishlarni amalga oshirishi mumkin. Muskul qisqarishining biokimyosi muskul tolasining qo’zg’alishi bilan uning membranasida yuzaga kelgan harakat potentsiali bir qator kimyoviy o’zgarishlarga olib keladi va bu o’zgarishlar oqibatida mexanik reaktsiya sifatida ro’y beradi. Muskul tolasi membranasidagi harakat potentsiali bilan miofibrillaridagi mexanik reaktsiya orasidagi bunday aloqa Ca +2 ionlari yordamida amalga oshiriladi. Muskul qo’zg’alganidan keyin Ca +2 membranadan chiqib miofibrillarga yaqin keladi. Qisqaruvchi oqsil miozin yana ferment xususiyatiga ham ega. U muskul tolasi qo’zg’almay tinch turganida ferment sifatida nofaol bo’ladi. Ca +2 ta‘siri bilan miozinning fermentlik faolligi kuchayadi va adenozinuchfosfor kislotasini (ATF) parchalay boshlaydi. Buning natijasida ajralgan energiya hisobidan miofibrillar qisqara boshlaydi, ya‘ni aktin oqsillari miozin oqsillari orasiga sirpanib kiradi. Aktin va miozinlarning bir-biridan sirpanib chiqishi esa (bo’shashish) Ca +2 ning miofibrillardan uzoqlashishi bilan ro’y beradi. ATF muskul qisqarishida parchalanib energiya beradigan asosiy manba. Lekin uning zahirasi muskullarda juda oz, shuning uchun u doim qayta tiklanishi yoki resintezlanib turishi kerak. ATF ning resintezi esa ADF ga (ATF parchalanishining mahsuloti) bir molekula fosfor kislotaning birikishi tufayli sodir bo’ladi. Ammo bunday reaktsiya ma‘lum miqdordagi energiyani talab qiladi, u karbonsuv yog’ yoki oqsilning parchalanishidan hosil bo’ladi. Bu moddalarning parchalanishi esa tegishli fermentlar ishtirokida bo’ladi. ATF ning resintezi anaerob aerob yo’llar bilan amalga oshiriladi. Anaerob yo’l bilan ATF resintezi dastavval kreatinfosfat kislotasi orqali, undan fosfat kislotasining ATF ga o’tishi bilan bo’ladi. Lekin muskullarda kreatinfosfat kislotasining zahirasi ham ko’p emas. Shuning uchun karbonsuvlarning glyukoza, glikogen anaerob yo’l bilan parchalanishi ATF resintezini davom ettiradi (bu moddalar zahirasi tanada anchagina). Karbonsuvlarning bunday parchalanishi sut kislotasi kabi moddalarni ko’paytirib organizm ish qobiliyatini oxir oqibatda pasayib ketishiga olib keladi. Aerob yo’l bilan ATF ning resintezi karbonsuvlar, yog’lar va oqsillarning kislorod ishtirokida parchalanib CO 2 va suv hamda tegishli energiya ajralishi bilan xarakterlanadi. Bu yo’l bilan ATF resintezi eng unumli, chunki 1 molekula glyukozaning aerob usul bilan parchalanishidan ajralgan energiya hisobidan 38 molekula ATF hosil bo’lsa, shu miqdordagi glyukozaning anaerob parchalanishidan ajralgan energiyadan 3 molekula ATF hosil bo’ladi, xolos. Aerob parchalanishning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu jarayon bo’lib turishi uchun tanaga yetarli miqdorda O 2 kerak. Muskullarda issiqlik hosil bo’lishi yuqorida ko’rib o’tganimizdek muskullarda elektr energiyasining kimyoviy energiyaga, kimyoviy energiyaning mexanik energiyaga aylanishi energiya almashinuvi majmuasiga kiradi. Energetik jarayonlar har doim ham issiqlik ajralib chiqishi bilan xarakterlanadi. Issiqlik dvigatellarida kimyoviy energiyaning mexanik energiyaga aylanishi uchun albatta orada issiqlik hosil bo’lishi kerak, ya‘ni kimyoviy modda yonib issiqlikka aylanadi va u o’z navbatida mexanik energiyaga aylanadi. Muskullarda esa kimyoviy energiya bevosita mexanik energiyaga aylanadi, shuning uchun ham muskullarni kimyoviy dvigatel deyish mumkin. Lekin shunga qaramasdan muskullar faoliyatida issiqlik hosil bo’lishi kuzatiladi (muskullardagi tolalarning harakati tufayli yuzaga keladigan ishqalanish va kimyoviy energiyaning mexanik energiyaga aylanishida sodir bo’ladigan bir qism energiyaning issiqlik energiyasi ko’rinishida yo’qotilishi natijasida). Muskullarda hosil bo’ladigan issiqlik tana haroratini maxsus nuqtada ushlab turishi uchun ahamiyatlidir Muskullarning charchashi deganda ma‘lum miqdorda ish bajarishiga aytiladi. Charchash rivojlanib borishi bilan muskul ta‘sirotga javob bermay qo’yadi, buni to’liq charchash deb ataladi. Muskul charchaganda uning qo’zg’alish latent davri uzayadi, yana muskulning qisqarish va ayniqsa bo’shashish davri davomli bo’ladi. Kuchli charchash sodir bo’lganida muskul to’liq bo’shashmay qoladi (dastlabki uzunligiga qaytmaydi). Gistokimyoviy va elektrofiziologik tekshirishlar yo’li bilan shu narsa aniqlanganki, nerv – muskul preparatida charchash alomatlari dastavval nerv – muskul sinapslarida kuzatilar ekan, ularda qo’zg’alish o’tmay qoladi. Keyingi navbatda muskul va oxirida nerv tolalarida charchoq paydo bo’ladi. Silliq muskullar ichki a‘zolar, qon tomirlari va teri muskullari bo’lib, ular nisbatan sekin, kuchsiz, lekin davomli qisqarish xususiyatlariga ega. Ularning faoliyati vegetativ nerv tizimi orqali idora qilinadi. Silliq muskul tolasida bitta yadro bo’ladi. Silliq muskullar plastiklik xususiyatiga ega, agar ko’ndalang targ’il muskullar yuk bilan cho’zilib u olinganidan keyin darhol qisqarib oldingi holiga qaytsa, silliq tolali muskullar bu holatda uzoq vaqt qolib ketadi. Download 1.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|