T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 
Çev.: Sıbğatullah Kaya, Yeni Şafak kültür Yayınları, İstanbul, 
2000, s. 20-24
101
Kaderiye hakkında bkz.: Bağdadî, a.g.e., s. 82-85. Şehristanî, a.g.e., s. 57-78. DİA, “Kaderiyye” 
Maddesi, c. 24.
102
Şehristanî, kader konusundaki ilk tartışmalara Gaylan ed-Dımeşkî ve Yunus el-Envarî ve Vasıl b. 
Ata’yı da dahil etmektedir. Şehristanî, a.g.e., s. 40. Yazıcıoğlu, kader konusunun bir mesele olarak 
Hz. Peygamber döneminden itibaren zihinleri meşgul ettiğini, Sıffîn Savaşı’nda tekrar ortaya 
çıktığını, asıl tartışmaların ise Emevî idarecilerinin teşvikiyle günahların kader çerçevesinde Allah’a 
nispet edilmesi yönündeki teşvikleriyle başladığını, Hasan-ı Basrî, Ma'bed el-CÜhenî, Vehb b. 
Münebbih, Amr b. Dînâr, Mekhûl eş-Şâmî, Gaylân ed-Dımaşkî gibi âlimlerin bunu reddederek bu tür 
fiillerin Allah'a izafe edilemeyeceğini ısrarla savunduklarını belirtmektedir. DİA, “Fiil” Maddesi, c. 
13.

---

25 
Osman’ın şehit edilmesi, Cemel Vakası ve Sıffîn Savaşı, yani iç savaşlardır. Bu iç 
savaşlar, o güne kadar müşrikler ve kâfirlere karşı yekvücut olarak mücadele eden 
Müslümanlar’ın ilk kez kendi aralarındaki ihtilaf sonucu kavga ettiği ve kan 
döktüğü olaylardır. Öldüren de öldürülen de Müslüman olunca, büyük günah 
kategorisine giren bu meselenin hükmü tartışılmış, bir fiili işlerken insanın özgür 
olup olmadığı, kader-i ilâhînin rolü gibi konular gündeme gelmiştir. Mabed el-
Cühenî (ö. 83/702) ile Gaylan ed-Dımeşkî’nin (ö. 120/738 civarı)
kader konusunu 
ilk tartışmaya açmalarının ardından Vasıl b. Ata ile başlayan ve kelam ilminin 
doğuşuna sebep olarak gösterilen (mürtekîb-i kebîre için yaptığı) “El-menzile 
beyne’l-menzileteyn” izahıyla birlikte kader konusundaki itikadî farklar sistemli bir 
hale gelmeye ve mezhepler oluşmaya başlamıştır.
103
Kaderi inkâr eden Kaderiyye 
(daha sonra Mutezile ismini almıştır), kaderi mutlak kabul edip, insan iradesini yok 
sayan Cebriyye, “ne cebir ne de tefvîz”
104
yaklaşımını ileri sürerek, bu konuda 
yorum yapmayı uygun görmeyen Selefiyye ve Cebriye ile Mutezile arasında mutedil 
bir izah tarzı geliştirerek hem insanın iradesini, hem de Allah’ın iradesini kulun 
fiilinde (ve dolayısıyla da kaderinde) fail kabul eden Eş’âriyye ve Maturîdiyye 
mezhebi, irade hürriyetinde temel hatlarıyla beş ayrı fikrin ortaya çıkmasına zemin 
hazırlamıştır.
105