T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

c- Selefiyye
Sahabe sonrası tabiîn dönemindeki ilk fakih ve muhaddisler kastedilerek 
Selefiyye olarak isimlendirilen alimlere ait ilk eser olan Fıkh-ı Ekber
116
müellifi Ebu 
Hanife’ye göre, kulun işleri kendi iradesi ile meydana gelir ancak yaratıcı olan 
Allah’tır. Yani Allah yaratıcı, kul ise kazanıcıdır.
117
Hayır ve şer, kulun her türlü 
fiilinin Allah tarafından yaratıldığına inanan Selef alimleri bunun fertlerin 
yaratılışına uygun olarak cereyan ettiğini söylemektedir. İnsana yönelik ne tam bir 
hürriyet, ne de tam bir baskı kabul etmeyen ve “lâ cebra ve lâ tevfîza= ne cebir ne 
tefvîz” diyerek irade hürriyetini formüle eden Selefiyye’nin görüşü şu şekilde 
özetlenebilir: Allah Teâlâ, ilmi ezelîsi ile kulların fiilini önceden bilir, ancak bu kula 
yönelik bir baskı unsuru değil, ilm-i ilâhînin her şeyi kuşatıcı olmasıdır. Allah, 
kullarının kaderini yaratır, ancak bu yaratmayı kullarının tercihine göre şekillendirir.
d- Eş’âriyye
Mutezile’nin içindeyken hocası Ebu Ali el-Cübbâî (v. 309/915) ile yaptığı 
“üç kardeş”
118
tartışmasıyla bu gruptan ayrılarak, bundan sonraki hayatına mutezile 
ile fikrî mücadeleye girişen Ebu’l-Hasen el-Eş’ârî’ye atfen isimlendirilen 
Eş’âriyye’nin irade hürriyeti konusundaki yaklaşımı Allah’ın zatî sıfatlarından kabul 
114
Eş’ârî, el-Lümâ, s. 24, el-İbâne, s. 44-47, Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, s. 83. 
Ş
ehristanî, Milel ve Nihal, s. 59 
115
Taftazanî, Şerhu’l-Akaid, s. 12 
116
İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, s. 61. İzmirli’ye göre, Selefiyye’nin hepsi Ehl-i Sünnet-i Hassa’dır. Dört 
mezhebin (Hanefiyye, Şafiiyye, Malikiyye, Hanbeliyye) büyükleri Selefiyye’dendir, a.g.e., s. 66
117
Ebu Hanife, Fıkh-ı Ekber, s. 117-118
118
Taftazanî, Şerhu’l-Akaid, s. 99 

---

29 
ettikleri ilim ve irade sıfatlarına getirdikleri yorumla birlikte gelişmiştir. Eş’ârî’ye 
göre irade, Allah’ın zatî sıfatlarından biridir ve ilim sıfatı ile beraber mütalâa edilir. 
Kulun iradesi de ilâhî iradenin sınırları dahilindedir.
İ
lahî iradeyi mutlak olarak gören Eş’âriyye’ye göre, kulda hadîs bir kudret ve 
irade mevcuttur.
119
Fakat bu kudretin, insanın fiillerinde etkisi yoktur. Sadece 
Allah’ın yarattığı fiile kesb etmesi (yönelmesi, yakınlaşması) söz konusudur. Kulun 
sorumlu olması da bu kesb etmesinden dolayıdır. Yani kul kâsib, Allah hâlıktır. 
Mutezile ile aynı fikirleri savunmamak için cebre yaklaştığı, yalnız kesb ile cebirden 
ayrıldığı söylenen Eş’ârî, hayır ve şer, faydalı ve zararlı her şey Allah’ın isteği ile 
gerçekleştiğini ileri sürmüştür. Her şeyi irade eden Allah, kullarından bildiğini irade 
etmiştir. Kulun fiille alakası, o fiilin gerçekleştiği yer olmasından dolayıdır. Cüz’î 
irade ilâhî iradeye tabidir ve onun yarattıklarına kesb eder. Eş’ârî’nin bu yaklaşımı 
cebr-i mutavassıt (mutedil cebir) olarak nitelendirilmiştir.
120