T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

 
 
 
 
 
 
 
 
123
Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi ,s. 191-92 

---

31 
 
 
 
 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 
 
MEVLÂNA’DA İRADE HÜRRİYETİ 
 
A- MEVLÂNA’DA İNSAN İRADESİNİN HÜRRİYETİ
 
1- İNSAN İRADESİNİN TANIMI
Mevlâna’ya göre; “İnsanın iki hali vardır. Ya ister, ya istemez. Hiçbir şey 
istememek insana dair bir sıfat değildir; böyle bir kimse kendi varlığından tümden 
uzaklaşmış olur. Zira o, kendi varlığında kalmış olsaydı, beşerî sıaftlar mevcût olur 
ve o halde (iracde sahibi bir varlık olmanın gereği olarak) ya ister veya istemez 
idi.”
124
İrade kavramı Mevlana’da “dilemek, dilediğini yapma kudreti, vicdanî 
anlayışa yap-yapma diye emir verme yetkisi, bir şeyi yapıp yapmama gücü, tercih 
hakkına sahip olmak” şeklinde ve “İhtiyâr” kavramı ile aynı anlamda 
kullanılmaktadır. “İhtiyar dediğimiz, bir şeyi yapmama dileği gibi, vicdani idrak ile 
biz çaresizliği, öfkeyi, hoşgörülüğü, sıkıntı ve belaya sabır ve tahammül eylemeyi, 
tokluğu ve açlığı anlarız.”
125
Sıraladığımız tanımlara örnekler vererek devam 
edelim:
- Vicdânî anlayış duygu yerine geçer. Bunların her ikisi de bir kapıya çıkar.
- Bu anlayışa, yap-yapma diye emir vermek, onunla maceralara girişip sözler 
söylemek yerindedir.
- Güzelim, “yarın bunu yapayım, yahut onu yapayım” demen “ihtiyar”ın 
varlığını ispat etmektedir.
124
Mevlâna, Fî Hi Mâ Fîh, Terc.: Ahmed Avni Konuk, Haz.: Dr. Selçuk Eraydın, İz Yayıncılık, 
İ
stanbul, 2009, Otuzbirinci Fasıl, s. 118
125
Tahir’-ül Mevlevî, Şerh-i Mesnevî, Şamil Yayınları, c. 16, s. 18

---

32 
- Yaptığın kötülüklerden ötürü duyduğun pişmanlık da ihtiyarına delalet 
eder.
126
Mesnevî şârihlerinden Ahmed Avni Konuk, “Güzelim, “yarın bunu yapayım, 
yahut onu yapayım” demen “ihtiyar”ın varlığını ispat etmektedir.” beytini şerh 
ederken “Ey sûret ve taayyün sahibi olan kimse, senin, “Yarın bunu yapayım, yahut 
onu yapayım” demen, senin ihtiyarının ve iradenin delilidir.”
127
demektedir.
Bir başka beytinde Mevlâna iradeyi tanımlamak için yine ihtiyar kelimesini 
kullanır:
- İhtiyâr, ibadetin tuzudur; yoksa bu felek ihtiyarsız dönüyor.
128
Mevlâna’nın “irade” kavramını “ihtiyar” kavramı ile karşıladığını Mesnevî 
ş
ârih ve mütercimlerinin, ihtiyar kavramının geçtiği yerleri, “iradesi bulunması”
129