T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

, 
“yapma gücünün bulunması”, “kendi dileği ile”
130
ve “Dileğini yapmak 
kudreti”
131
 şeklinde tercüme etmelerinden çıkarmak da mümkündür.  
Kelamî açıdan iradenin ihtiyar kelimesiyle buluştuğu nokta, seçme gücünde 
açığa çıkmaktadır. Fiilden önce gelen irade, fiil sürecinde de onunla birlikte 
olduğundan, şuurlu bir seçme gücünü, dolayısıyla insanın sorumluluğunu ifade eden 
ahlakî bir ilke özeliği de taşır. İradede önemli olan yönelme ve seçimdir, bu da irade 
sahibi kişinin muhtar olması, fiilinde mecburiyet altında bulunmamasıdır.
132
Mevlâna’nın ihtiyar kelimesi ile irade kavramını karşıladığını göstermesi 
bakımından Ahmed Avni Konuk’un son zikrettiğimiz beyte yaptığı şerhi buraya 
almamız konuyu aydınlatıcı mahiyette olacaktır: “İnsanda sıfât-ı subûtiyyenin cüz’î 
olarak hepsi mevcuddur. Ya’nî insandaki Hayat, İlim, Sem’, Basar, İrâde, Kudret, 
Kelâm ve Tekvîn sıfatları cüz’îdir, küllîsi Hakk’ındır. Binâenaleyh insan, irade-i 
cüz’iyye sahibidir. Fakat insanın gayrı olan cemâdda ve nebâtta bu irade yoktur; ve 
hayvânatın irade ile hareketi, sevk-i tabiî olduğundan, iki halden birini beğenip icrâ 
126
Mevlâna, Mesnevî, C. V, b. 3022-3025 
127
Ahmet Avni Konuk, Mesnevî-i Şerif Şerhi, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008, c. 10, s. 288 
128
Mevlâna, Mesnevî, c. 3, b.3286
129
Mevlevî, Mesnevî Şerhi, c. 11, s. 859
130
Şefik Can, Konularına Göre Açıklamalı Mesnevî Tercümesi, Ötüken Yayınları, İstanbul 1997, c. 
3-4, s. 266 
131
Veled Çelebi İzbudak, Mesnevî Tercümesi, , Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1995, c. 3, 268
132
Nesefî, Tabsıratul - Edille, s. 491. 

---

33 
edemez. İnsan ise iki emirden, beğendiğini yapar ve beğenmediğini yapmaktan 
vazgeçer. Bu veçhile cemâd (cansızlar), nebât (bitkiler) ve insanın gayri olan 
hayvânat (hayvanlar) bütünüyle ilâhî irade yönünde hareket ettiklerinden hepsi 
ibadet ve kulluk içindedirler; fakat onların bu kulluklarında zevk ve letâfet yoktur. 
Çünki hepsi bostan dolabını döndüren hayvan gibi zevksiz bir hareket içindedirler; 
fakat insan beğendiğini yaptığı için, onun harekâtı, zevk ile vaki’ olur; zirâ 
beğenmek bir emr-i zevkîdir. Böyle olunca ihtiyar ve irade, ibadetin tadı, tuzu ve 
zevki niteliğindedir. Kâinatın bütün unsurları emr-i Hak’la dönmek sûretiyle ibâdet 
içinde bulundukları halde, onların bu ibâdetlerinde, insanın ibâdetindeki zevk 
yoktur.”
133
Mevlâna en önemli eseri sayılan Mesnevî’de anlatmak istediğini temsilî 
hikâyeler vasıtasıyla okuyucusuna aktarır ve hikâyelerde “Vakıaya uygunluk, olması 
gerekeni işaret (irşad) ve itibarîlik"
134
esastır. Kulun ihtiyarı olduğunu ispatlamak 
için yer verdiği “Sünnî müminin cebrî kâfire cevabı” adlı hikâyede Mevlâna “Bizim 
bir ihtiyarımız vardır. Duyguyu (hissi) inkâr edemezsin; bu apaçıktır.”
135
demektedir. Bu beyitteki “ihtiyar” kelimesi yine “yapma gücü” anlamındadır ve 
Mesnevî şârih ve mütercimleri tarafından bu şekilde tercüme ve şerh edilmiştir.
136
Yukarıda verilen örneklerden yola çıkarak Mevlâna’nın “İhtiyâr” ile “İrade” 
kavramlarını aynı bağlamda düşündüğünü ve “İhtiyâr” kelimesini bir şeyi “hem 
yapma hem de yapmama gücü” olarak yorumlamasından mülhem “İrade” kelimesini 
“bir şeyi yapma veya yapmama kudreti” olarak tanımladığını söyleyebiliriz.
133
Konuk,  Mesnevî Şerhi, c. 6, s. 235-236
134
DİA, “Mesnevî” Maddesi, c. 29. 
135
Mevlâna, Mesnevî, c. 5, b. 2967 
136
Mevlevî, Mesnevî Şerhi, c. 15, s. 367, Konuk, Mesnevî Şerhi,c. 10, s. 272, Can, Mesnevî Terc., c. 
5-6, s. 240, İzbudak, Mesnevî Terc. c. 5, s. 243 

---

34