T. C. KÜLTÜr ve turizm bakanliği tüRKİye küLTÜr portali projesi

 
Kaynak:  
 
Cormack, R., Byzantine Art, London 2000 
 
Eyice,  S.,  “Türkiye’de  Bizans  Sanatı”,  Anadolu  Uygarlıkları  Ansiklopedisi,  C.3,  İstanbul 
1982, s. 514–564 
 
Krautheimer,  R.,  Early  Christian  and  Byzantine  Architecture,  (Forth  Ed.)  New  Haven  and 
London 1986 
 

 
 
 
Mango, C., The Art of Byzantine Empire 312–1453, (Fifth Ed.) Toronto 2007 
 
Mathews, T.F., The Art of Byzantium, London 1998 
 
Rice, D.T.,  Art of the Byzantine Era, (Second Ed.), London 1997 
 
Runciman, S., Byzantine Civilization, New York 1956 
 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı 
Hazırlayan/Emeği 
GEÇEN 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY/ 
Dr. Serkan SUNAY  
Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
2.1. Anadolu’da Erken Devir Hristiyan Sanatı 
 
Anahtar Kelimeler: Erken Hıristiyan, Bizans, Mimari, Sanat, Anadolu. 
 
Bizans  Devleti’nin  başlangıçta  Suriye  ve  Filistin  de  dâhil  olmak  üzere  Doğu  Akdeniz, 
Anadolu  ve  Yunanistan  topraklarına,  sonrasında  Roma  İmparatorluğu’nun  egemen  olduğu 
Avrupa’nın batı bölümü ile Kuzey Afrika kıyılarına egemen olduğu  görülür. Bu toprakların 
içerisinde doğu ile batı dünyası arasında bir köprü konumundaki Anadolu en stratejik olanıdır. 
Bizans  sanatı  ve  mimarisi  bakımından  başkent  İstanbul  en  önemli  eserlerin  yapıldığı  şehir 
olmak üzere Anadolu’da İznik, Efes, Likya bölgesi, Antalya Mersin arasındaki güney kıyılar, 
Antakya  ve  çevresi,  Kapadokya,  Konya,  Karaman,  Karadağ  Binbir  kilise  başlıca  merkezler 
arasında sayılabilir.  
Bizans sanatı, tarihsel süreçte siyasi gelişmelere paralel ilk, orta ve son olmak üzere üç devri 
halinde  incelense  de  esasen  her  devir  arasında  bazı  kesintiler  veya  geçiş  aşamaları  vardır. 
Bizans sanatının Roma sanatı ve mimarisinden ayrılarak kendi özgün karakterini yarattığı ilk 
devrin  kesin  bir  tarih  ayırımı  yapılamaz.  Hıristiyanlığın  ve  doğu  kültürlerinin  etkisini  de 
barındıran  4–5.  yüzyılları  kapsayan  bu  dönem  bir  geçiş  devridir  ve  Erken  Hıristiyan  sanatı 
çerçevesinde incelenir. 
Hıristiyanlığın  resmikabulünden  önce  bu  devirdeki  dini  mimariyi  tipolojik  olarak 
sınıflandıracak  bilgi  henüz  yoktur.  Bilinen  en  eski  eser  ise  Suriye’de  Salihiye  yakınlarında 
Fırat  nehri  kıyısındaki  Duro-Europos’tadır.  Burada  256  yılı  öncesine  tarihlenen  Domus-
ecclesiae  adı  verilen  bir  evin  bir  odası  halindeki  ibadet  mekânı  mimari  bakımdan  önemli 
özellikler  sergilemese  de  Hıristiyanlığın  yasaklandığı  devirde  de  çeşitli  ibadet  mekânlarının 
yapıldığını gösterir. Anıtsal nitelikteki eserler ise Hıristiyan inanışının serbest bırakılmasından 
sonra görülmeye başlar. Bu devrin en önemli ve yaygın yapı tipi basilikalardır. 
Basilikalar Roma devrinde çarşı, borsa binası gibi ticari amaçlara yönelik veya yargılama ile 
ilgili  ihtiyaçlara  cevap  veren  profan  binalar  halinde  inşa  edilmiştir.  Bu  yapı  şeması,  yeni 
inançtan  doğan  farklı  anlayışların  oluşturduğu  birtakım  değişikliklerle  kilise  mimarisinin 
erken devrinde çok sayıda görülür ve çeşitli tiplerle sınıflandırılabilecek plan ve örtü sistemi 
bakımından zamanla gelişme kaydeder. Bunlar özellikle oran, ölçü ve malzeme karakteriyle 
İlk Çağ esaslarını benimser ve bunlara Helenistik Basilikalar adı verilir. 
Helenistik  Basilikalar  üç,  beş  nefli  veya  transeptli  plan  şemasına  sahip  olabilir.  Bunlardan 
Roma’daki  Laterano  (313?),    St.  Peter  (324–346),  Ravenna’daki  St.  Apollinare  in  Nuovo 
(5.yy.sonu–504),  St.  Apollinare  in  Classe  (526–535),  Selanik’deki  Acheiropoietos  (4.-5.yy), 
Hagios  Demetrios  (412–413)  Avrupa’daki  başlıca  eserlerdir.  İstanbul’daki  Ayasofya  (4.yy), 
St.  John  Studios  (463),  Acem  Ağa  Mescidi  (5.yy  ortası)  ile  Topkapı  Sarayı  2.  avlusundaki 
Anonim  Basilika  bu  tipin  başkentteki  temsilcilerindendir.  Anadolu’da,  Side’de  deniz 
kıyısındaki  basilika  (4.yy.  sonu–5.yy.  başı),  Efes  Meryem  (4.yy.),  İznik  Ayasofya  (5.yy?), 
Silifke Meryemlik Aya Thekla (480?), Erdemli Kanlıdivane Basilikaları (5–6.yy. ?) ile Silifke 
Cambazlı (5–6.yy), Perge A ve Perge B (5–6.yy) binaları Helenistik basilikalardır. 
Erken devirde ayrıca haçvari plan şemasında yapılmış basilikalar da vardır. Bunların bir kısmı 
ahşap konstrüksiyon çatılı bir kısmı ise kubbelidir. Halep yakınındaki Qal’at Simon Manastırı 
Kilisesi  (480–490),  Antakya  civarındaki  Symeon  Stylites  Manastırı  Kilisesi  (541–565)  ile 
Gerasa Martirler Kilisesi (464–465) ahşap örtülü yapılardandır. Ephesos St. John Kilisesi ise 
farklı  inşa  dönemleri  sonucunda  kubbeli  bir  örtü  sistemine  sahiptir.  Kubbeli  basilikalar 

 
 
 
arasında Mut Alahan/Alacahan Manastırı Doğu Kilisesi (5-6.yy), Meryemlik Basilikası (477–
491),  Antakya  Panaghia  Kilisesi  (6.yy.  sonu)  ,  Hieropolis  Kilisesi  (535-540)  sayılabilir. 
İstanbul’daki Ayasofya Kilisesi ise bu tip içersinde çok farklı bir yere ve öneme sahiptir.  
Erken  Hıristiyan  ve  Bizans  Sanatında  basilikalar  dışında  da  farklı  yapı  tipleri  mevcuttur. 
Bunlar  da  İlkçağ  binalarında  daha  önceden  karşımıza  çıkan  yapı  tipleridir.  Kare,  poligonal 
plan  şemalarında  çeşitli  yapılar  ile  daire  planlı  rotundalar  ve  merkezi  plan  ortaya  koyan 
kubbeli  binalar  dikkati  çeker.  Roma’daki  Constantine  Vaftizhanesi  (430–440),  St.  Stefano 
Rotundası  (5.yy  2.yarısı)  ile  Kudüs’deki  Golgotha  Anastasis  Rotundası  (325–36),  Betlehem 
Nativity/  Doğum  Kilisesi  (6.yy)  bu  tip  yapıların  öncüsü  olarak  kabul  edilir.  Ravenna’da  ve 
Selanik’te  de  benzer  yapılar  inşa  edilmiştir.  Başkente  de  Acemağa  Lala  Hayrettin  Mescidi, 
Samatya’da  Karpos  ve  Papylos  ve  Sultanahmet  Hagia  Euphemia  martiriumları,  Balabanağa 
Mescidi, Bakırköy Vaftizci Yahya Kilisesi, Ayasofya Vahtizhanesi ve Hazine Dairesi ilk akla 
gelen  eserlerdendir.  Bursa’da  Gümüşlü  Kubbe,  Binbirkilise  Madenşehir  10  no.lu  yapı, 
Binbirkilise’de 8 no.lu eser, Hieropolis Oktagonu bu tarz yapılardandır. 
 
 
 
Aksaray Güzelyurt Anonim Kilise 
 
 
 
 
Kaynak: 
 
Cormack, R., Byzantine Art, London 2000 
 
Eyice,  S.,  “Türkiye’de  Bizans  Sanatı”,  Anadolu  Uygarlıkları  Ansiklopedisi,  C.3,  İstanbul 
1982, s. 514–564 
 
Krautheimer,  R.,  Early  Christian  and  Byzantine  Architecture,  (Forth  Ed.)  New  Haven  and 
London 1986 
 
Mango, C., The Art of Byzantine Empire 312–1453, (Fifth Ed.) Toronto 2007 
 
Mathews, T.F., The Art of Byzantium, London 1998  
 

 
 
 
Rice, D.T.,  Art of the Byzantine Era, (Second Ed.), London 1997 
 
Runciman, S., Byzantine Civilization, New York 1956 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı 
Hazırlayan/Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY/ 
Dr. Erkan SUNAY 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C.  
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
SANAT TARİHİ 
DOĞU ROMA(BİZANS) DÖNEMİ 
İKONOKLAST (TASVİRKIRICI) DÖNEM (726–843/3) 
 
 
 
 
 
 
 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY
 
 
 
 
 
KASIM - 2009 
ANKARA

 
 
 
2.3. İkonoklast (Tasvirkırıcı) Dönem (726-842/3) 
 
Anahtar Kelimeler: Bizans, Tasvir Kırıcı, İkonoklazma, İkon karşıtı 
İkonoklast  veya  ikonoklazma  olarak  Bizans  tarihinde  yerini  alan  bu  dönem  kelime  anlamı 
itibariyle  tasvir  kırıcı  manasını  taşımakla  beraber,  Hıristiyan  dininin  inanış  geleneklerine 
uygun yapılan taşınır veya taşınmaz tasvirlere karşı sanatsal bakımdan bir Vandalizm hareketi 
şeklinde  yorumlanır.  Bunun  ötesinde,  dönemin  siyasi  erki  ile  kilise  arasındaki  nüfuz 
mücadelesinin bir sonucu olarak çeşitli etkileşimlerle de karşımıza çıkar. 
 Hıristiyan inancındaki İsa’nın insan ve tanrı kimliği arasındaki tartışmalar, ikonların birer put 
biçiminde  algılanma  kaygısı  ve  dönemin  imparatorları  arasında  farklı  görüşlerde  olanların 
belirmesini sağladığı gibi, din âlimleri arasında da karşıt fikirlerle yankısını bulur. Bu yüzyılı 
aşkın süre içerisinde ağır yaptırımlar ve iç mücadeleler meydana gelir. İkonoklazma dönemi 
iki periyoda ayrılabilir. İlki tasvir düşmanlığının hızla arttığı 726  yılından 780’e dek devam 
eden süreyi kapsar. İkinci periyot ise 780 ile 842/843 arasındaki tasvir düşmanlığının gerileme 
evresidir.  Tasvirin  sembolik  önemiyle  sıkı  sıkıya  bağlı  Bizans  kilise  çevresinde  kutsal 
kişiliklere ibadet Jüstinyen sonrasında yaygınlaşmış ve bir dindarlık göstergesi halini almıştır. 
Buna karşılık Hıristiyanlığın saf ve ruhani bir din olarak tasvir kültünü reddetmesi gerekliliği 
düşüncesi  de  görülür.  İmparator  III.  Leon’un  tasvirler  aleyhindeki  fikir  yanında  bir  duruş 
sergilemesi, Arap dünyasıyla gerçekleşen temas sonucunda artarak gelişir.  
Tasvir  karşıtı  tavır  Bizans’da  resim  aleyhtarı  mücadele  öncesinde  Emevi  Devleti  politikası 
olarak belirir. Aynı  zamanda kendisini  imparatorun  yanı  sıra başrahip  olarak kabul  eden  III 
Leon ilk kez 726 yılında tasvirlere karşı olduğunu açıkça ortaya koyar. Dönemin önemli din 
âlimleri  Patrik  Germanos,  Papa  II.  Gregorius  ve  Şam’lı  Ioannes  ise  tasvir  lehinde  bir  tavır 
içindedir.  İmparator  730  yılında  bir  ferman  yayınlamak  suretiyle  tüm  aziz  tasvirlerinin  yok 
edilmesini  emreder.  Artabasdos’un  hükümdarlığı  süresindeki  tasvir  lehtarı  tutum, 
V.Konstantinos’un  tasvir  düşmanlığını  devam  ettirmesi  neticesinde  boşa  çıkar. 
V.Konstantin’in  de  davet  edildiği  754’deki  Hieria  Konsil’inde  tasvirin  tamamen  şeytanca 
olduğu  vurgulanır.  Bu  konsil  kuralları  ve  tasvirlerin  yok  edilmesi,  bazı  tasvir  yandaşlarının 
idam edilmesi ile birlikte 760’lı yıllara dek devam eder.  
Bu  devirde  kiliseler  sadece  haçlar  ve  bitkisel  motifler  ve  hayvansal  figürler  gibi  din  dışı 
bezemelerle  dekore  edilir.  V.  Konstantin’in  ölümünden  sonra  ikonoklast  hareket  etkisini 
yitirmeye  başlar.  İmparator  IV.  Leo  780’de,  VI.  Konstantin  787’de  yılında  İstanbul’da  bazı 
tasvir severlere işkence yapsa da Tarasios ismindeki bir görevli İkonoklast hareketi reddeden 
II.  İznik  Konsili’nde  koruma  altına  alınır.  9.  yüzyıl  bu  hareketin  bazı  manastırların  da 
katkısıyla gerilemeye başladığı bir dönemdir ve sanatta daha klasik, helenik unsurlar görülür. 
Bu  Neo-Helenizm  olarak  kabul  edilebilecek  üslup  doğu  motifleriyle,  tavus  kuşları,  ikiz 
yapraklarla zenginleşir ve resimlerde figürler daha zarif ve perspektif düşünülerek karşımıza 
çıkar. Bu döneme dair Theophilus’un sarayında inşa ve dekore ettirdiği salon hakkındaki bazı 
tanımlamalar dışında din dışı sanat anlayışını gösterir önemli bilgi yoktur.  
 
 
Kaynak: 
Cormack, R., Byzantine Art, London 2000 
Eyice,  S.  “Türkiye’de  Bizans  Sanatı”,  Anadolu  Uygarlıkları  Ansiklopedisi,  C.3,  İstanbul 
1982, s. 514–564 

 
 
 
Krautheimer,  R.,  Early  Christian  and  Byzantine  Architecture,  (Forth  Ed.)  New  Haven  and 
London 1986 
 
Mango, C. The Art of Byzantine Empire 312–1453, (Fifth Ed.) Toronto 2007 
Mathews, T.F., The Art of Byzantium, London 1998 
Ostrogorsky, G., (Çev:F.Işıltan) Bizans Devleti Tarihi, (5.Baskı), Ankara 1999 
Rice, D.T.,  Art of the Byzantine Era, (Second Ed.), London 1997 
Runciman, S., Byzantine Civilization, New York 1956 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı Hazırlayan(Grup 
üyesi) / 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY/ 
Dr. Serkan SUNAY 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ ve SANAT TARİHİ 
SANAT TARİHİ 
DOĞU ROMA (BİZANS) DÖNEMİ  
Orta Bizans Döneminin Sanatsal Karakteristikleri
 
 
 
 
 
 
 
 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY 
 
 
 
 
KASIM - 2009 
ANKARA 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
2. 4. Orta Bizans Döneminin Sanatsal Karakteristikleri 
 
Anahtar Kelimeler: Orta Bizans, Kilise, Mimari, Sanat 
 
İçerik: Orta Bizans Dönemi İkonoklazma devrinin 842/843 deki bitişini takiben başlayarak, 
1204‘deki  Latin İstilası’na kadar devam eden Bizans Sanatı’nın gerçek kimliğini ve sanatsal 
karakteristiğini  ortaya  koyduğu  dönemdir.  Bu  devirde  kilisenin  etkisi  sanata  ve  mimariye 
yansır. Kilise mimarisinde hâkim plan tipi “Kapalı Yunan Haçı”dır. Bundan başka farklı yapı 
tipleri de karşımıza çıkar. Bunlar arasında sekiz destekli yapılar, erken devirden beri yaygın 
kullanılan  basilikalar,  konşeli  binalar,  tek  nefli  yapılar  ve  kiborion  yani  baldaken  tarzda 
binalar görülür.  
Kapalı  Yunan  Haçı  plan  tipi  Roma  döneminden  beri  bilinmekle  birlikte  yaygın  olarak  Orta 
Bizans  Döneminde  kullanılmıştır.  Quinqunx  adıyla  da  bilinen  bu  şema,  kare  veya  kareye 
yakın  planlı  bir  naos  mekânının  modüler  dokuz  bölüme  ayrılması  ve  merkezdeki  kubbenin 
dört  yanında  haçvari  konumla  uzanan  tonoz  örtülü  kollar  ile  dört  adet  köşe  hacminden 
meydana  gelir.  Merkezdeki  kubbe  genellikle  pandantiflerle  geçişi  sağlanarak  bir  kasnak 
üzerine oturtulur. Haç kolları dıştan birer beşik çatı ile örtülü olup çoğunlukla beşik tonozlu, 
köşe hacimleri ise genellikle haç tonozludur. Haç kolları cephelerde birer kemer görünüşüyle 
dışarı  yansır. Binalar  boyutları  bakımından  ilk  devir  yapılarına  göre  daha  mütevazidir. 
Kilisenin koyduğu prensipler, haç formunun sembolik ifadesi ve resim programına uygun bir 
mekân düzenine sahip  olması  bu tipin  tercih  edilmesindeki  başlıca faktörlerdir. Bu şemanın 
uygulandığı en erken tarihli kilise, I. Basileios (867–886) tarafından İstanbul Büyük Saray’da 
inşa  ettirildiği  bilinen  fakat  XV.  yüzyıl  sonunda  yıkılan  Nea  Ekklesia  (Yeni  Cemaat) 
Kilisesi’dir.  Aya  Thekla  Kilisesi/Atik Mustafa  Paşa  Camii  (IX.-X.  yy)  Kalenderhane  Camii 
(IX. yy. ortaları ?), Gül Camii (IX. yy), Konstantin Lips Manastırı Kuzey Kilisesi / Fenâri İsa 
Camii (908) Myrelaion Kilisesi / Bodrum Camii (919–944), Vefa / Molla Gürani Kilise Camii 
(XI.-XII.  yy)  Pantepoptes  Manastırı  Kilisesi  /  Eski  İmâret  /  Kilise  Camii  (1080–1118)  St. 
Saviour  Pantokrator  Manastırı  Kilisesi  /  Molla  Zeyrek  Camii  (1118–1124)  Trullo  Kilisesi  / 
Hirâmi  Ahmet  Paşa  Mescidi  (XII.  yy.)  başkentteki  başlıca  eserler  arasındadır.  Bu  plan  tipi 
şemanın  genel  karakterine  bağlı  fakat  yapı  elamanları  veya  cephelerde  mahalli  özelliklere 
sahip olarak Yunanistan, Balkanlar, Anadolu ve Kafkasya’da da yaygın olarak kullanılmıştır. 
Genellikle  Yunanistan’daki  köşe  hacimlerinde  beşik  tonoz,  Orta  Anadolu’da  taş  malzeme, 
Trabzon’da porch kullanımı dikkati çeker.  
Kilise  mimarisinde  XI.  yüzyıldan  itibaren  sekiz  destekli  yeni  bir  plan  tipi  meydana  gelir. 
Başkentte ve Anadolu’da  günümüze ulaşabilmiş bu tipte bir bina  yoktur. Bu şemada ortada 
sekiz ayak tarafından  taşınan bir kubbe esasdır ve dört  yöne adeta birer haç kolu  biçiminde 
küçük  mekânlar  yapılmıştır.  Hosios  Loukas  Manastır  Katholikonu  (11.yy  başı),  Atina 
Panaghia  Lykodemou  Kilisesi  (11.yy.başı),  Sakız  Adası  Nea  Moni  Manastır  Katholikonu 
(11.yy ortası), Daphni Manastırı Kilisesi (11.yy. son çeyreği) başlıca eserlerdendir. 
Orta Bizans Döneminde inşa edilen basilikalar ise küçük değişiklikler dışında genel karakteri 
korurlar.  Bulgaristan  Nessebar  (Misivri)  Kilisesi,  Ohri  ve  İznik  Ayasofyaları  bu  tarzda 
eserlerdir. 
Roma  Döneminde  mausoleum  gibi  mezar  yapılarında  tercih  edilen  konşeli  yapılar,  trikonk 
veya tetrakonk gibi şemalarla Orta Bizans Döneminde de inşa edilmiştir. Ahtamar Kutsal Haç 
Kilisesi,  Atina’da  Oniki  Havari  Kilisesi,  Selanik  yakınında  Peristerai  Manastırı  Kilisesi, 
Yunanistan Varassavo Demetrice Kilisesi bu tarz binalardır.  

 
 
 
Kiborion tipi yapılar baldaken benzeri bir kuruluşa sahiptir. Kırşehir yakınlarında Çifte Kilise 
ve İstanbul’daki Khora Manastırı Kilisesi/Kariye Camii bu plan tipindedir. 
Bu  dönemde  de  Bizans  coğrafyasının  hemen  her  yerinde  çok  sayıda  tek  nefli  binalar  inşa 
edilmiştir.  
 
Foto: Aksaray Güzelyurt Hagios Gregorios Kilisesi 
 
Ani Katedrali 

 
 
 
 
Ani Katedrali 
 
 
Kaynak:  
 
Cormack, R., Byzantine Art, London 2000 
 
Eyice,  S.,  “Türkiye’de  Bizans  Sanatı”,  Anadolu  Uygarlıkları  Ansiklopedisi,  C.3,  İstanbul 
1982, s. 514–564 
 
Krautheimer,  R.,  Early  Christian  and  Byzantine  Architecture,  (Forth  Ed.)  New  Haven  and 
London 1986 
 
Mango, C., The Art of Byzantine Empire 312–1453, (Fifth Ed.) Toronto 2007 
 
Mathews, T.F., The Art of Byzantium, London 1998 
. 
Rice,D.T.,  Art of the Byzantine Era, (Second Ed.), London 1997 
 
Runciman, S., Byzantine Civilization, New York 1956 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
 
Kaynağı Hazırlayan / 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Prof.Dr. Kıymet Giray/ 
Dr. Serkan Sunay  
Prof. Dr. Kıymet Giray     
Prof.Dr.Hale Küniçen 

 
 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ VE SANAT TARİHİ 
DOĞU ROMA (BİZANS) DÖNEMİ  
SON DEVİR BİZANS SANATI VE MİMARİSİ
 
 
 
 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                   KASIM - 2009 
ANKARA 

 
 
2. 5. Son Devir Bizans Sanatı Ve Mimarisi 
Anahtar Kelime: Bizans, Mimari, Son Devir, Sanat, Kilise, Tasvir. 
Bizans İmparatorluğu’nun 1204 yılında Latinler tarafından parçalanması ve İstanbul’u merkez 
alan bir Latin devleti kurulmasından sonra Bizans devleti çeşitli prenslikler halinde karşımıza 
çıkar. İznik prensliği esasen Bizans İmparatorluğu’nun devamı niteliğindedir ve 1261 yılında 
bu  prenslik  İstanbul’u  Latinlerden  alarak  tekrar  başkentine  kavuşur.  Avrupa’da  ve 
Anadolu’daki  siyasi  gelişmeler  ve  toprak  kayıpları  her  ne  kadar  Bizans’ın  siyasi  ağırlığı  ve 
politik önemini kaybettirse de kültür ve sanat hayatında başta başkent olmak üzere bir canlılık 
ortaya  çıkar.  Bu  dönemde  hem  tasvir  sanatı  hem  de  mimari  eserler  Palailogoslar  sülalesi 
devrinde  (1261–1350)  kendini  gösterir.  IV.  Haçlı  seferini  yöneten  Latinler  tarafından 
parçalanan Bizans’ın çeşitli bölgelerindeki prensliklerin mahalli karakterde kabul edilebilecek 
stilleri ile başkentte şekillenen ve temeli antikiteye ve Roma geleneklerine bağlı sanat üslubu 
bu dönemde sanatta, edebiyatta ve mimaride kendi Rönesanssını şekillendirir. 
Bizans mimarisi, son devrinde Orta Bizans devrinde kiliselerde yaygın olarak tercih edilmiş 
kapalı  Yunan  haçı  şemasını  korur.  Bununla  birlikte  binaların  daha  yükselici  karakterde 
yapılması ve dış cephelerin özellikle tuğla malzemeyle geometrik motifler meydana getirecek 
şekilde  düzenlenmesiyle  yeni  bir  cephe  düzenlemesi  anlayışı  ortaya  çıkar.  Cephelerde  tek 
düzeliği  hareketlendiren  nişler,  kıvrımlı  yapılmış  kubbe  kasnakları  ve  örtü  sistemi  yanı  sıra 
malzemede  tuğla  ve  taş  almaşığın  sağladığı  kontrast  algı  daha  hareketli  ve  yenilikçi  bir 
düşüncenin ifadesidir. Özellikle başkentte bu husus kendini açıkça gösterir.  
Mahalli  karakter  sergileyen  taşrada  da  eski  plan  şemalarında  daha  hareketli  cephe 
düzenlemeleri  vardır.  Bu  dönemde  özellikle  başkentte  kilise  mimarisinde  yeni  bir  plan 
anlayışı  görülmeye  başlar.  Dehlizli  Tip  denilen  bu  şema  adını  esasen  pandantifli  ve  yüksek 
kasnaklı merkezi bir kubbe mekânını üç yönden kuşatan dehlizlerden almıştır. Koca Mustafa 
Paşa,  Fenari  İsa  ve  Fethiye  camilerinde  bu  plan  şemasıyla  karşılaşılır.  Bu  tarz  yapılarda 
aydınlık ve hacım olarak yüksek bir naos mekânı dikkati çeker. Bu tipin taşradaki daha sade 
bir  diğer  temsilcisi  de  Yunanistan’da  Panaghia  Olympiotissa  Manastırı  Kilisesi’dir.  Orta 
Bizans devrinde de yaygın tercih edilmiş kapalı Yunan Haçı şemalı binalar da bazı yenilikler 
meydana gelmiştir. Başkentte Fethiye Camisi güney binasında narteks, bina kütlesi içerisine 
dâhil  edilerek  önem  vurgulanmış,  esas  ibadet  yapısı  olan  binayla  bütünleşmiştir. 
Palaiologoslar  devrinde  tek  nefli  kiliselerde  doğu-batı  doğrultusunda  bir  mekân  genişlemesi 
çarpıcıdır. Fakat esasen son devre Yonca planlı şemaya sahip binalar hâkimiyet kurmuştur.  
İstanbul’da  Panaghiotissa  ve  Panaghia  Kiliseleri,  aslında  Bizans  mimarisinin  erken 
devirlerinden  gelen  bu  tipin  başkentteki  temsilcilerindendir  Bizans  mimarisi  son  devrinde 
başkentte  bazı  yenilikler  ortaya  koyarken,  Selanik,  Arta,  Mistra,  Aynaroz  ve  Trabzon  gibi 
merkezlerde  çeşitli  ekoller  meydana  gelmiştir.  Geleneksel  plan  şemalarını  mahalli  üsluplara 
göre  yorumlayan  bu  eyaletlerden  Selanik  coğrafi  bakımdan  da  başkente  yakınlığından 
temelde İstanbul ekolüne yakınlık gösterir.  
Bir  manastırlar  merkezi  olan  Aynaroz  ise  daha  dışa  kapalı  bir  yapıya  sahiptir  ve  Bizans 
geleneklere çok daha sıkı bağlıdır. Sarp kayalıklarda yer alan bazı binalarda cumba ve çıkma 
kullanımı  dikkati  çekmektedir.  Trabzon’da  ise  kiliselerin  doğu-batı  doğrultusunda  uzaması 
yanı  sıra  malzemede  taşın  ağırlık  kazanması,  merkezi  kubbe  kasnaklarının  poligonal  olarak 
uygulanması önemlidir. Bu yapılarda porch adı verilen birer giriş mekânı da mahalli karakter 
sergiler.  Arta’da  Paregoritissa  Kilisesi  de  Mixt  (karma)  plan  şemasında  dikkat  çekici  bir 
eserdir.  Kapalı  Yunan  Haçı  ve  Sekiz  destekli  plan  tiplerinin  iki  ayrı  katta  ayrı  ayrı 

 
 
 
uygulanmalarıyla meydana gelen bu tip kapalı Yunan Haçı planda bir yenilik arayışı sonucu 
şekillenir.  
Son  Bizans  devrinde  tasvir  sanatları  bakımından  da  önemli  eserler  verilir.  Komnenoslar 
döneminde inşa edilen ve 1310–1320 yılları arasında Metokhites tarafından elden geçirilmiş 
Kariye Camisi olarak da bilinen Khora Manastırı ve başkentteki bir diğer önemli eser Fethiye 
Camisi olarak bilinen Pammakaristos Manastırı Kilisesi’ndeki sahneler zengin renkleriyle ve 
üslubuyla Bizans resim sanatının Rönesanssını şekillendiren başlıca eserlerdendir.