Talim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Download 1.41 Mb. Pdf ko'rish
|
Жахон тарихи. (Қадимги дунё тарихи). У.Абдуллаев
- Bu sahifa navigatsiya:
- Charliz Martil 732-yilda
- Braudel va Gombrich
- Gombrich 1930-yilda
- XX asr voqealari keltirilmagan bo‘lsada, o‘sha davrdagi zulm va adolatsizliklarga yomon munosabatlar bildirilgan. Samarqand: Dunyo tarixining markazi
- Bobur Mirzo
- 1987-yilda
- “Iskandar izidan”
- Napoleon Bonapart
- (Yuzlab toponimlar uning nomi bilan bog‘liq (ko‘llar, ko‘priklar, tog‘lar, shaharlar)
- 1924-1936 yillarda
- K.Kato
- Markaziy Osiyo aloqalari”
- (7-asrda Samarqandning podsholari Tan imperatoriga sovg‘a-salomlar jo‘natgan)
- 1970-yilda
- Andre Gunder
Gombrich uni kitobini o‘qigan harbir insonni haqiqiy inson, nozik va bilimning saxiy do‘sti bo‘lishini istardi. Bularning barchasi ajoyib va hozirgi kunda ham oz bo‘lsada shularni uchratishimiz mumkin. Mening bobom hali tirik paytida menga o‘tmish haqida gapirib bergan edi. Uning aytishicha italiyaa yaqinida bir orol, tog‘lar, quyosh va kambag‘al diyo Korsika bor ekan. Bu kitobda Gombrich ehtiyotkorlik bilan o‘z hikoyalarini yaratgan. U doimo o‘tmoish haqida gapirib, hikoya isktirokchilari yumshoqlik bilan kechgan voqealar va hodisalar, fikrlqar va harakatlar haqida eslatib turgan. Va u sivilizatsiya jarayonida bo‘lgan oddiy hodisalarni yosh o‘quvchilarga yetkazib berishga harakat qilgan. U bobni tugatishda Arablarning markazlashuvi, ularning ishonchi bosqinlari va yutuqlari va eng muhimi arab raqamlari bilan tanishtirgan. Siz eng foydali kashfiyot qayerda yaratilganini bilasizmi 1 L. Gombrich, Preface, in E. Gombrich, A Little History of the World, London 2005, pp. xv-xviii. 30 Men albatta bilaqmayman,. Biz arablardan, arablar esa hindlardan minnatdor bo‘lishlari lozim va mening fikrimcha yana bir muhim kashfiyot 1001 kechadir. Balki, Charliz Martil 732-yilda arablardan yengilgani yaxshi bo‘lgandir. Yana bir yomon narsa shuki, arablar buyuk imperiya yarqtishgan chunki bu orqali o‘z bosqinlarini Forslar, greklar, hindlar va qisman xitoylarga qaratishgan. Insoniyat uchun markazlashuv insoniyatning ko‘p yillik uzoq sayohati, go‘zal va muhim voqea va hodisalarni turfa xil usullar orqali yosh o‘quvchilarga yetkazish Gombrich'>Braudel va Gombrich tomonidan amalga oshirilgan.bir biridan farqli ravishda turli yosh o‘quvchilar uchun yaraqilgan kitoblar o‘zining o‘lchami hajmi shakllantirishi fanlari bilan farq qilgan. Gombrich tomonidam yartilgan kitob o‘zining oddiyligi va dunyo taroixini haqqoniy tasviraganligi bilan muvaffaqiyatga erishgan. Aynan bu asar bilan zamondosh yaratilagan Braudelning kitobi ham o‘zining ajoyib voqealarga boyligi va o‘quvchini o‘smir paytidan boshlab chuqurroq taribya berish kabi masalalari juda muhimdir.Bu ikki tarixchining asarlari turli vaqtlarda yaratildi. Gombrich 1930-yilda kitobni boshlagan bo‘lsa II jahon urushi oxiri va qyni qora bulutlar kela boshlagan paytda yakunladi 1 . Braudel bo‘lsa o‘z kitobini urushdan oldin boshlab sovuq urush yillarida nihoyasiga yetkazdi. Bu ikki kitobning hech birida XX asr voqealari keltirilmagan bo‘lsada, o‘sha davrdagi zulm va adolatsizliklarga yomon munosabatlar bildirilgan. Samarqand: Dunyo tarixining markazi Afrika va Yevrosiyoning buyuk sivilizatsiyalari uchun Samarqand dunyolarni bog‘lab turuvchi shahar sivatida mashhurdir. Afsonaviy Samarqand Buyuk ipak yo‘lining mukammallik, yetuklik timsoli bo‘lib, dunyo tarixining ajralmas qismidir. Bu bobda ko‘plab misollar yordamida Samarqand va umuman Markaziy Osiyoning dunyo tarixida tutgan o‘ziga xos o‘rni barcha tarixiy davrlar uchun o‘ziga xos markaz bo‘lgani haqida gap boradi. Men yaxshi ko‘rgan tut daraxtining tagida hayol surib, o‘zimni qandaydir markazda o‘tirgandek his qilaman. Buning ajablanarli ham yo‘q chunki O‘zbekistonda joylashgan Samarqand behsta istob deb 1 L. Gombrich, Preface, in E. Gombrich, A Little History of the World, London 2005, pp. 145-146 31 tugaydigan davlatlarining markazida dengiz yo‘llaridan uzoqda joylashgan. Shahar bugungi kunda markaziy Osiyo, Turkiston, turk- eron dunyosi, Transoksiana kabi nomlar bilan atalgan mintaqada joylashgan. Bu nomlarning barchasi goeografik, tarixiy-madaniy jihatdan Samarqand va uning atrofidagi hududlardan tashqari juda katta mintaqani o‘z ichiga oladi. Lekin olimlar bir narsada yakdil Markaziy Osiyo Moskva, Bag‘dod, Dehli, Pekin o‘rtasida muhim aloqa vositasini o‘tagan. Tarixning ba’zi davrlarida ular bu mintaqaga ta’sir o‘tkazgan bo‘lsa, ba’zi davrlarda Markaziy Osiyo ularga o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Afsonaviy shahar nomiga Samarqand o‘zining dunyoga mashhur noz-ne’matlari, bog‘lari, ajoyib mevalari bilan erishdi 1 . Xitoy imperatorlarini lol qoldirgan mashxur Samarqand mevalari. Butun Hindistonni birgina Samarqand bog‘lariga almashishga tayyor Bobur Mirzo Samarqand odamlar uchun orzudagi shaharga aylandi. Lekin orzu qilish bilan Samarqand tarixi yoki Markaziy Osiyo tarixini yozish oson emas. Rim yoki Chanan shaharlaridan farqli o‘laroq bu shaharlar tarixiga oid lotin va xitoy tilida manbalar juda ko‘p, (Samarqand yoki Markaziy Osiyo tarixiga oid manbalar barcha tillarda yozilgan (arab, arman, baqtriy, turk, xitoy, yapon, lotin, fors, so‘g‘d, ispan, oromiy, tibet va boshqalar). Undan tashqari dengiz yo‘llaridan uzoqlik keyingi davrlarda bu mashaqqatli o‘rganishga ma’lum qiyinchiliklar tug‘dirdi. Bu bob o‘quvchiga Markaziy Osiyoning yangi tarixini bayon etish yoki Markaziy Osiyoni dunyo tarixida tutgan o‘rnini yangicha bayon etishdan iborat emas, bir necha aniq misollar orqali bu mintaqaning “Buyuk Ipak yo‘li” deb atalgan transkontinental yo‘lda tutgan o‘rnini aniqlashda arxeolog va tarixchi olimlar mumtoz qadimiyat yodgorliklarini o‘rganish natijasida Markaziy Osiyo dunyo tarixida o‘ta muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatishdan iborat. 1 An excellent example of this is provided by the ongoing discussion on the nomination of the Silk Roads as part of the World Heritage List. In recent meetings held in Turfan and Samarkand, both Kazakhs and Chinese refused to budge. 32 Farnsuz arxeologlari birinchi bor Samarqandda 1987-yilda hali sovet davlari mavjud davrda qazish ioshlarini olib bordilar 1 . Arxeolig P.Berner boshchiligidagi arxeologlar u shimoliy-Sharqiy Afg‘onistonda joylashgan mashhur Oy-Xonum ellin davri shahrining o‘rganish ishlarida direktor bo‘lgan, toki bu ish sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga bostirib kirishi bilan tugadi. Bu ishlarning katta qismi lotin va yunon tillarini bilgan va “Iskandar izidan” brogan Sharqshunoslar tomonidan amalga oshirilgan. Uzoq qadimiyat chegarasi (Aleksandr yoki Iskandar qurdirgan Aleksandriya Esxata, Chekka Aleksandriya)ni ko‘rganlari va tadqiq etganlari bilan farlanganlar. Afg‘onistondagi ishlar tugagandan keyin ham olimlar erkin davri shaharlari chegaralarini saqlashda va u bu yerdagi nodir arxeologik topilmalarni taqqoslashda erkin dunyosi va klassik qadimgi dunyo bir-biri bilan bog‘liqligiga ishonch hosil qilishgan. Ular ilmiy izlanishlar va maqsadlarini saqlash qiyin emas. Erkin dunyosi chegaralarini tadqiq qilar ekan fransuz arxeologlari Fransiya Qadimgi Yunonistonning Yevropadagi qalbi davomchisi Yevropa sivilizatsiyasining targ‘ibotchisi degan g‘oyani ilgari surishga o‘rganishgan 2 . Napoleon Bonapart Misrga ilmiy ekskursiya bilan hujum qilgani kabi fransuz ekspeditsiyalari Farnsiya tashqi ishlar vazirligi moliyalashtirgan. Napoleon Bonapart o‘z davrida ikkinchi Iskandar bo‘lishni orzu qilgan. Uning olimlari ham siyosiy maqsadlarni ko‘zlamasalarda, ba’zi xato g‘oyalari bugungi kunda haqiqatdek tushuniladi, ilgari surishgan. Bunga yaqqol misol Iskandarni g‘arbiy Yevropa tomonidan bizniki deya e’tirof etishidir. 1 The best general introduction to the history of Central Asia is probably the History of civilizations of Central Asia published by UNESCO; for the Yuezhi and Kushan periods see B.A. Litvinsky (ed.), vol. III, The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750, Paris 1996. The quality of the articles is however quite variable. 2 P.L. Kohl, The Making of Bronze Age Eurasia, Cambridge 2007, for a detailed analysis; Wallerstein himself seems now to accept an earlier date, I. Wallerstein, World-Systems Analysis: An Introduction, Durham NC 2004. Klassik arxeologiya va Markaziy Osiyo 33 Iskandar yangi imperiya tuzmagan. U shu davrda mavjud Axamoniylar imperiyasi bosib olgan, so‘ngra barcha uzurpatorlarga qarshi bo‘lgandek o‘ziga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘alonlarni bostirishga harakat qilgan va imperiyaning turli qismlarida qo‘shimcha boshchilik qilishga majbur bo‘lgan. Uning va vazirlarining boshqaruv davrlaridagi o‘zgarishlar natijasida uning nomi Markaziy Osiyo va Eronda juda mashhur bo‘lib keltdi. (Yuzlab toponimlar uning nomi bilan bog‘liq (ko‘llar, ko‘priklar, tog‘lar, shaharlar) afsona va rivoyatlarda uning nomi ko‘plab o‘rganildi. (Xatto uning nomi ikki bor Qur’oni Karimda ham uchraydi). 19-asrdan boshlangan G‘arb hukmronligi tarixchi va siyosatchilar tomonidan, so‘ngra ommaviy axborotni targ‘ib qiluvchi mashhur kino rejissor Oliver Stoun tomonidan suratga olingan film tufayli Eron va Markaziy Osiyo aholisi ham Iskandarni G‘arbiy Yevropadan kelgan buyuk fotix deb e’tirof etilishiga olib keldi, vaholanki u tuzgan imperiya Kir davlati tuzib bo‘lgan edi. U bosib olgan hududlarning birortasi G‘arbiy Yevropa bilan o‘sh davrda aloqa qilmagan. G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina maktablarida uning tarixi o‘qitilmaydi. Ammo buyuk imperiya asoschisi deb e’tirof etiladi. Qizig‘i shundaki, fransuz arxeologlarining qarashlari, rus arxeologlarining (revoluysiyachi) qarashlari bilan o‘xshash o‘zlarini uchinchi Rim Vizantiyaning davlatchisi hisoblovchi olimlar issiq dengizlarni qidirayotgan imperiya ildizlarini klassik qadriyatlarini qidirdi va o‘z atrofida uni to‘pladi. Qora dengiz va Markaziy Osiyo mintaqalaridagi arxeologik izlanishlardagi sovet arxeologlari ham katta rol o‘ynadi. Ular bu mintaqada Mark g‘oyalaridan kelib chiqib qadimiyatdan ko‘ra o‘rta asrlar muhumroq bo‘lgan degan g‘oyani ilgari surdilar. XX asrning 60-70 yillarida fransuz va sovet arxeologlari Afg‘onistondagi ekspeditsiyalar davrida yaqinlashishdi va o‘zaro ekspeditsiyalar natijalarini konferensiyalarda e’lin ham qilishdi. Qarashlardagi o‘xshashliklarga qaramay sovet arxeologlari Markaziy Osiyoning maxsus o‘ziga xoslikka ega degan g‘oyani ilgari surganlar. Buning asosiy sababi sobiq ittifoqda tarixiy evolutsiya sinflar orasidagi ziddiyatlar natijasida yuzaga keladi tashqi faktorlar tufayli emas degan fikr hukmron edi. Madaniyatlarning uzviy bog‘liqligi to‘liq faktorlar ta’siri bo‘lgani bilan bu mintaqadagi tarixiy jarayonlar loqal xarakatlarga ega degan qarash ustuvor bo‘lgan. 34 Ikkinchidan rus Turkistonning tugatilishi va uning o‘rnida 1924-1936 yillarda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston, O‘zbekiston Respublikalarining tuzilish natijasida arxeolog va bu respublikalarining tuzilishi natijasida arxeolog va tarixchilar bu respublikaning yangi tarixini har biriga boshqacha yaratishga harakat qilingan. Shu maqsadda har bir respublikada o‘z fanlar akademiyalari va arxeologiya va tarix institutlari tuzilishi bo‘yicha asosiy maqsadi dogmatic markscha interpritatsiyadagi tarixiy evolutsiyaga xizamt qilish edi. Lekin milliy tarixning yaratilishi g‘oya tarafdorlariga qarshi samara berdi. Milliy interpritatsiya Rossovet respublikalarida ularning arxeolog va tarixchilarning dunyodan uzib qo‘yadi va milliy ongni uyg‘otishga xizmat qiladi. Pyagchenkova va uning hamkasblari tez orada Markaziy Osiyoga oid arxeologik manbalar ellin qatlamida ko‘plab to‘planadi, Markaziy Osiyoning undan qadimiyroq bo‘lgan Kushon davriga oid buddaviy yodgorliklarni ham katta qimmatga ega ekanligi aniqlandi. Bu borada endi mustaqillik davrida yapon mutahasislarining o‘rni ko‘rindi. Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib arxeologik tadqiqot olib borgan Soko universiteti professori yapon olimi K.Kato nihoyatda g‘arobiy taqdirga ega edi 1 . U harbiy asirlikda bo‘lib Sibir GULAKlarida rus tilini o‘rgangan edi. Soko universiteti xususiy universitet bo‘lib, u yerda Yaponiyaning eng yirik buddaviylikni targ‘ib qilish markazi mavjud. K.Kato va boshqa yapon arxeologlari masalan: K.Tanobelar bu mintaqada buddaviylik markazini aniqlagandan va uning Hindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy, Yaponiyaga tarqalishini chuqur o‘rganishdan manfaatdor edilar. Ular bu jarayonni tadqiq qilishda B.Staviskiy, T.Mkrtichevlu asarlarida keng foydalanishgan. Ularning tadqiqotlari natijasida Markaziy Osiyoning buddaviy markazlari dunyo tarixshunosligida o‘z o‘rnini topdi. Shu o‘rinda boshqa davlatlar bilan ham mintaqa tarixini o‘rganishda o‘z davlatlari materiallari bilan kelib chiqish texnologiyasini davom ettirganlar. Xususan 1998-yil Toshkentdagi Hindiston elchixonasi “Islomgacha bo‘lgan davrda Hindiston 1 I was myself the victim of this episode, which took place despite me being officially employed as a junior scholar of the Uzbek Academy of Arts, in the team of the director of the conference. 35 Markaziy Osiyo aloqalari” mavzusida konferensiya o‘tkazdi 1 . Unda Rossiya va Hindiston olimlari ham ishtirok etishdi. Ular o‘z navbatida Hindistonga yo‘naltirilgan tarixiy ildizlarni ilgari surishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan edi. Yaqin davrdan boshlab Xitoy arxeologlari ham bu mintaqada faol ishlar boshlab yubordi. Ehtimol ular ham bu yerdan (7-asrda Samarqandning podsholari Tan imperatoriga sovg‘a-salomlar jo‘natgan). Xitoy ildizlarini ildizlarini qidirish mumkin. Ular bu yo‘ldan borib Xan davlatida tuzilgan Chjan Yan sayoxati bilan bog‘liq faktlardan o‘z yo‘lida foydalanganlar va bu yerda uyg‘ur elementi ustun bo‘lishiga qaramay, Xitoy ildizlarini qidirganlar. Yevropa, Hind, Yapon, Sobiq ittifoq va yangi mustaqil davlatlar olimlari o‘z milliy davlatchiligi va davlat tarixini o‘rganishga zo‘r berib harakat qilganlar. Ammo bir etnik birlik misolida Markaziy osiyo tarixini to‘g‘ri tanqid qilish juda mushkuldir. Chunki etnik birliklarga bo‘lib etnik tarixni yaratish Sovet davri tarixshunosligining ixtirosidir. Shu o‘rinda Markaziy Osiyodagi har bir davlat o‘zlari uchun umumiy bo‘lgan tarixlarni ajratish tendensiyasi paydo bo‘ldi. O‘zbeklar o‘zlarining turklar va buyuk Temur davlati bilan bog‘ladilar. Tojiklar esa Somoniylar davlati bilan o‘zlarini uzviy bog‘lash yo‘lidan bordilar. Qozoq va qirg‘iz tarixchilari o‘z ko‘chmanchiligi va buyuk dasht tushunchasiga katta urg‘u berdilar. Shu o‘rinda Samarqand tarixiga qaytsak, 1970-yilda 2500 yilligini nishonlagan shahar 2007-yilda shaharning 2750 yilligini nishonladi. Bu davrga kelib shaharning tarixiga oid yangidan-yangi ma’lumotlar topildi. Dunyo arxeologiya va tarix orasida ajoyib maqolalar dunyo yuzini ko‘rdi. Ammo ko‘p hollarda yapon va fransuz arxeologlari kabi ajoyib topilmalar va maqolalar yozib o‘z moliyaviy ta’sischilaridan tanqidga uchrayaptilar. Bu fikrlarning birontasi ham obyektiv tarixiy yondashuvga xalaqit bermasa, salbiy oqibatlarga olib kelmaydi. 1 I start with the example of French archaeologists in Central Asia, simply because I have spent most of my academic career working in this framework and this criticism can therefore directly be addressed at myself. Interestingly enough, a French archaeologist, naturalised as a Russian ( Joseph-Antoine Cast- agné) had already dug in Samarkand in the early 20th century. Of course, French excavations in sur- rounding countries such as Afghanistan started much earlier. 36 Arxeolog va tarixchilar Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda xolis yo‘ldan boradilar. Markaziy Osiyo mutaxassislari albatta biz yuqorida ta'riflagan vaziyatdan yaxshi xabardorlar va ular boshqa sohalar bilan taqqoslaganda katta ustunlikka ega: ular kamchilikni tashkil qiladi hamda ular turli an'anadagi ilmiy maktablarda shakklanganlar. Natijada turli mamlakatlarning olimlari birga faoliyat ko‘rsatib, o‘zlarining Markaziy Osiyo haqidagi dunyoqarashlarini bir-biriga qarama qarshi qo‘yishga urinadilar. Ularning ba'zilariayniqsa ilmiy asoslarga tayanishni maqbul ko‘rsalar-da, yagona qarashni qo‘llab-quvvatlash Markaziy Osiyo haqidagi bilimlarni tizimli konsepsiyani yaratish zaruriyatidan yuzaga keldi, shuningdek, mutuxassislar qaysi davrni o‘rganishidan qati'y nazar masalaga yevropacha yondashuv doimo zarurdir. Antik tarixdan misol keltiramiz: taxminan miloddan avvalgi 140-yilda Yunon-Baqtriya davlati ko‘chmanchi yuechjilar (G‘arbiy va Markaziy Xitoydan 2-mingyillikda quvilgan xunnlar) tomonidan bosib olindi. Ular haqida yunon-rim tarixiy manbalarida, shuningdek, 130-yilda xunnlarga qarshi ittifoqchi topish maqsadida Markaziy Osiyoga yuborilgan Chjan Syan estaliklarida eslab o‘tilgan 1 . Keyinchalik ular Shimoliy Hindistonni egallab, Xan imperiyasi yuborgan josuslar ma'lumotiga ko‘ra, III asrda Kushon nomli imperiya tuzganliklari haqida ma'lumotlar qolgan. Gandxarada gullab- yashnagan hind-yunon san'ati va Xitoyda ilk bor buddizm yoyilgan bir vaqtda yunonlar ta'sirida ularning yozuvlari baqtriya yozuvi shaklida bo‘lgan. Na mahalliy tuzilmalar, na hind, na xitoy va O‘rtayer dengizi mintaqasi manbalari yuqoridagi keltirilgan ma'lumotlarni to‘laqonli tahlil qilish imkonini bermaydi, bu Markaziy Osiyo tarixini yozishdan ko‘ra Yevrosiyoni tarixiy-madaniy blok sifatida bir butunlikda o‘rganishnianglatadi. Ipak yo‘li Sharqiy Yevrosiyo (asosan Xitoy) bilan G‘arbiy Yevrosiyo (O‘rta yer dengizi)ni bog‘lovchi va Janubiy Yevrosiyo (Hindiston) hamda to Janubi-Sharqiy Osiyo (Indoneziya) va Sharqiy Afrikagacha kengaygan savdo yo‘li sifatida namoyon bo‘ladi. Ba'zan 1 Some of her most famous and influential books are entitled: The Art History of Uzbekistan, The Archi- tectural History of Uzbekistan, The History of Uzbekistan, etc. Samarqand va Markaziy Osiyo 37 ular yana uchta yo‘nalishga bo‘linadi: (1) Cho‘l yo‘nalishi (Pekindan Budapeshtgacha), (2) Hind okeani qirg‘oqlari bo‘ylabyo‘nalgan dengiz yo‘nalishi va (3) O‘rtayer dengizi sohillarini markaziy Xitoy bilan Samarqand kabi vohalar orqali bog‘lab turuvchi voha (oazis) yoki Ipak yo‘li yo‘nalishi. Ushbu yo‘llar qachon ishga tushgani haqida olimlar va siyosatchilar turli munozaralar qiladilar. Qozoqlar Ipak yo‘li eramizdan avvalgi 1-mingyillikning birinchi yarmidan yoki undan avvalroq Yevrosiyo dashtlari ko‘chmanchi qabilalari tomonidan ochilgan deya ta'kidlaydilar. Xitoyliklar Ipak yo‘li eramizdan avvalgi 130-yildagi Chjan Syanning sayohatidan avvalroq paydo bo‘lgan degan fikrni inkor qiladilar. Bu keltirilgan ikki qarash dunyo tarixigiikki xil yondashuv bo‘lib, bir tomondan aloqalarning organik va uzilmas xususiyatlarini ta'kidlasa, boshqa tomondan davlatlar o‘rtasidagi institutsional munosabatlar muhimligini ko‘rsadati. Yana hech kim inkor etmaydiki, agar aloqlar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, bu aloqalar muhim bo‘lgan deb bo‘lmadi. Bundan tashqari, bu aloqalar ahamiyati ular soni bilan emas (Markaziy Osiyo arxeologik yodgorliklarida juda kam Rim va Xan madaniyatiga oid buyumlar topilgan) balki ularning san'at, urbanizatsiya, din, shuningdek, Markaziy Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalari asosiga ta'siri bilan o‘lchanadi. Bu fikr bu bobda muhokama qiilngan davrdan qo‘ra ko‘proq Samarqandlik savdogarlar Changan (Chang‘an) va Konstantinopol o‘rtasidagi yo‘llarni ochgan o‘rta asrlar uchun va ayni paytda eramizdan avvalgi 3-mingyillikda Yevrosiyo cho‘llari kashf etilgach, Gretsiya va Xitoygacha urush olovi tarqalganeramizdan avvalgi 2-mingyillik oxiri uchun to‘g‘ri bo‘ladi. Samarqanddan nazar tashlaganda, yaxlit jahon tizimi XVI-asrga kelibgina paydo bo‘lgan degan fikr kulguli tuyuladi: Abu Lufod 1 (Abu Lughod) ning avvalroq davrga borib taqaladigan aniq dalillari, hatto Andre Gunder Frankning jahon tizimi miloddan avvalgi 4- mingyillikka borib taqaladi degan da'vo ko‘proq qimmatga egadek tuyuladi. Darhaqiqat, masshtab turlicha. Biroq masshtab va intensivlik antik va ilk o‘rta asrlar davri oralig‘ida hamda 19 - va 20 - asr oralig‘ida o‘zgarganligi ham bor haqiqatdir. Darhaqiqat, turli tizimlar 1 Abu-Lughod J., Before European Hegemony: The World System A.D. 1250- 1350, New York 1989. 38 bir paytda mavjud bo‘lgan, ular avval ham, hozir ham shunday, biroq bu dunyo tizimi 16-asrdan avvalroq mavjud bo‘lmagan degani emas. Aslida biz boshqa fikrni yoqlasakda, to‘g‘risiki shuki, Samarqandni Bag‘dod, Changan va Rim bilan taqqoslab (tenglashtirib) bo‘lmaydi 1 . U kichik vohadagi kichik shahar sifatida bir necha qaydnomalarda tilga olinadi. Bugungi kunda u yerda yarim million aholi istiqomat qilsa, qadimda bu sonning yarimicha aholi bu joyda yashagan bo‘lsa ehtimol (bu fikrni rad etuvchi qarashlar ham talaygina). Bu holatdan hayron qolmasa ham bo‘ladi, Markaziy Osiyo hech bir joyning markazida joylashmagan, u cho‘llar, dashtlar va tog‘lar ajratib turuvchi vohalardan iborat, 60 million aholi bor zamindir. Tarixchilar uchun bu sferada ishlashning yana ko‘proq afzallligi bor. Ya'ni bunda ilmiy an'analarning biror biri yaqqol ustunlik qilmaydi, doimo turli tadqiqotlardagi qarashlarni qarama- qarshi qo‘yishga to‘g‘ri keladi, har bir voqyea va ob'yektning tahlili Yevrosiyo nuqtai-nazaridan global yondashuvni taqozo qiladi. Bu tarixni istofoda etishning yagona yo‘li. Samarqandning tut daraxtlari Parij yoki Tokio ko‘chalaridan ancha uzoq bo‘lishi mumkin, biroq bu maskan umumiy tarixni yaratishimiz uchun ajoyib joydir. Download 1.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling