Talim vazirligi

Reja: 
1. Sobiq Ittifoq davrigacha O'zbekiston hududining (O'rta Osiyo xonliklarining) xo’jaligi.  
2. Sho’rolar tuzumi davrida O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. 
3. Mustaqillik yillarida milliy iqtisodiyotning  shakllanishi va rivojlanishi. 
 
2-ilova 
O’quv materiallar 
Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda sanoatni modernizatsiyalash 
imkoniyatlari. 
  
Mamlakatimiz O’rta Osiyo davlatlari orasida iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo’lgan 
imkoniyatlar mavjudligi jihatidan ajralib turadi. Eng avvalo tabiiy geografik sharoitining 
qulayligi, zaminimizda Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlarining 
topilganligi, serunum erlarimizning borligi va ayniqsa xalqimizning mehnatsevarligi milliy 
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivoj topishiga olib keldi. 
 
Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida esa mamlakatimiz ham global iqtisodiy 
makonning uzviy bir qismi sifatida tobora kuchayib boryotgan iqtisodiy inqirozning salbiy 
oqibatlarini his qilib turibmiz. Shundan kelib chiqqan holda, mamlakatimiz iqtisodiyotidagi real 
ahvol va sharoitni hisobga olib, 2008 yilning ikkinchi yarmida İnqirozga qarshi choralar dasturi 
ishlab chiqildi. Xozirgi kunda İqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturi tasdiqlanib, tarmoqlar 
va hududlar bo’yicha aniq ijrochilariga etkazildi. Qabul qilingan dastur ijrosi bo’yicha Buxoro 
viloyatida ham dastur ijrosini qaiy nazorat qilishni taminlash maqsadida viloyat xokimiyat 
komissiyasi va joylarda hududiy guruhlar tashkil etildi. Quyida viloyatda inqirozga qarshi 
choralar dasturining aniq chora tadbirlariga to’xtalib o’tmoqchimiz. Ular quydagi vazifalarni hal 
etishga qaratilgan. 
 
Birinchidan – korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik texnologik qayta jihozlashni 
jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish. Chunonchi 
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari, eksportga yo’naltirilgan va mahalliy ishlab chiqarish 

 
30
quvvatlariga tegishli. Bu o’rinda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik texnologik 
qayta jihozlash . halqaro sifat ko’rsatkichlariga o’tish bo’yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini 
(ISO 9000) amalga oshirishni tezlashtirish vazifasi qo’yilmoqda. Bu viloyatni tashqi hamda ichki 
bozorda barqaror mavqega ega bo’lishini taminlaydi.   
 
İkkinchidan Eksportbop mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorda 
raqobatbardosh bo’lishini qo’llab quvatlash bo’yicha konkret chora tadbirlarni amalga oshirishva 
eksportni rag’batlantirish bo’yicha ilova omillar yaratish. 
 
Uchinchidan Qatiy tejamkorlik tizimini yaratish, ishlab chiqarish xarajatlari va maxsulot 
tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish. 
 To’rtinchidan 
Elektroenergetika 
tizimini 
modernizatsiya qilish, energiya istemolini 
kamaytirish. Biz bilamizki viloyatda elektro – energiya majmusi yaxshi rivojlanmagan, shu bois 
elektr energiyasini tejashning samarali tizimini joriy etish. 
 
Beshinchidan Jahon bozorida talabni pasayib borayotgan sharoitda, ichki bozorda talabni 
rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlash.Bu vazifani bajarishda 
ishlab chiqarishnimahalliylashtirish dasturi muhim o’rin tutadi.  
Buxoro viloyatida iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va 
texnik yangilash, yuqoridagi strategik vazifalarni amalda bajarish uchun jiddiy tadbirlar 
majmuasi ishlab chiqildi. 
Mamlakatimiz O’rta Osiyo davlatlari orasida iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo’lgan 
imkoniyatlar mavjudligi jihatidan ajralib turadi. Eng avvalo tabiiy geografik sharoitining 
qulayligi, zaminimizda Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlarining 
topilganligi, serunum erlarimizning borligi va ayniqsa xalqimizning mehnatsevarligi milliy 
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivoj topishiga olib keldi. 
 
Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida esa mamlakatimiz ham global iqtisodiy 
makonning uzviy bir qismi sifatida tobora kuchayib boryotgan iqtisodiy inqirozning salbiy 
oqibatlarini his qilib turibmiz. Shundan kelib chiqqan holda, mamlakatimiz iqtisodiyotidagi real 
ahvol va sharoitni hisobga olib, 2008 yilning ikkinchi yarmida İnqirozga qarshi choralar dasturi 
ishlab chiqildi. Xozirgi kunda İqtisodiy inqirozga qarshi choralar dasturi tasdiqlanib, tarmoqlar 
va hududlar bo’yicha aniq ijrochilariga etkazildi. Qabul qilingan dastur ijrosi bo’yicha Buxoro 
viloyatida ham dastur ijrosini qaiy nazorat qilishni taminlash maqsadida viloyat xokimiyat 
komissiyasi va joylarda hududiy guruhlar tashkil etildi. Quyida viloyatda inqirozga qarshi 
choralar dasturining aniq chora tadbirlariga to’xtalib o’tmoqchimiz. Ular quydagi vazifalarni hal 
etishga qaratilgan. 
 
Birinchidan – korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik texnologik qayta jihozlashni 
jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish. Chunonchi 
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari, eksportga yo’naltirilgan va mahalliy ishlab chiqarish 
quvvatlariga tegishli. Bu o’rinda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik texnologik 
qayta jihozlash . halqaro sifat ko’rsatkichlariga o’tish bo’yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini 
(ISO 9000) amalga oshirishni tezlashtirish vazifasi qo’yilmoqda. Bu viloyatni tashqi hamda ichki 
bozorda barqaror mavqega ega bo’lishini taminlaydi.   
 
İkkinchidan Eksportbop mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorda 
raqobatbardosh bo’lishini qo’llab quvatlash bo’yicha konkret chora tadbirlarni amalga oshirishva 
eksportni rag’batlantirish bo’yicha ilova omillar yaratish. 
 
Uchinchidan Qatiy tejamkorlik tizimini yaratish, ishlab chiqarish xarajatlari va maxsulot 
tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish. 
 To’rtinchidan 
Elektroenergetika 
tizimini 
modernizatsiya qilish, energiya istemolini 
kamaytirish. Biz bilamizki viloyatda elektro – energiya majmusi yaxshi rivojlanmagan, shu bois 
elektr energiyasini tejashning samarali tizimini joriy etish. 
 
Beshinchidan Jahon bozorida talabni pasayib borayotgan sharoitda, ichki bozorda talabni 
rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlash.Bu vazifani bajarishda 
ishlab chiqarishnimahalliylashtirish dasturi muhim o’rin tutadi.  

 
31
Mamlakatimizda iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik 
yangilash, yuqoridagi strategik vazifalarni amalda bajarish uchun jiddiy tadbirlar majmuasi 
ishlab chiqildi. 
 O’zbekiston Respublikasining prezidenti İ.A.Karimov o’zining asarlarida va amaliy 
faoliyatida iqtisodiyotni yanada liberallashtirish, mamlakat sanoatini rivojlantirish, uning 
tarmoqlar va hududiy tarkibini mavjud mineral xom ashyo hamda mehnat zahiralari, 
xalqimizning ananaviy ishlab chiqarish ko’nikma va tajribalarini hisobga olgan holda 
takomillashtirishni qayd etgan. 
Malumki, O’zbekistonda sobiq eski tuzimdan manaviy eskirgan va atrof muhitni kuchli 
ifloslantiruvchi sanoat ishlab chiqaruvchi jihozlari va texnologiyalari meros bo’lib qolgan. 
Bunday sharoitda nafaqat sanoat, balki qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi hamda maishiy 
turmushni ham mumkin qadar “ekologiyalashtirish” va atrof muhitni muxofaza qilish sohasida 
samarali tadbirlarni amalga oshirishni taqqazo etadi.Mustaqillik tufayli O’zbekiston o’z milliy 
boyligining egasiga aylandi, iqtisodiy taraqqiyotida o’z yo’lini tanlab oldi, milliy manfatlarga 
mos ishlab chiqarishni milliy tuzilmasini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib yaratish 
imkoniyatlariga ega bo’ldi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning teng xuquqli ishtirokchisiga 
aylandi.  
 
3-ilova 
 
Endilikda mamlakat iqtisodiy salohiyatida turli xil mulkchilik formalari shakllanmoqda. 
Xo’jalik yurituvchi sub`ektlar tarzida faoliyat ko’rsatayotgan ushbu korxonalarning soni yil 
sayin ortib bormoqda.  
Davlat tasarrufidan chiqarilgan va xususiylashtirilgan korxonalarning ko’pchiligi qurilish 
(35,7 %), sog`liqni saqlash (14,9 %), sanoat (10,4 %) hamda qishloq xo’jaligi (8,9 %), savdo (8,4 
%) sohalariga to’g`ri keladi. O'zbekiston iqtisodiyoti tubdan isloh qilinishi bilan uning yetakchi 
tarmoqlarida, bir tomondan, yalpi mahsulot ishlab chiqarish hajmida keskin o'zgarishlar 
kuzatilmoqda, ikkinchi tomondan esa, yil sayin davlat sektorining hissasi nodavlat  
 
 
4-ilova 
 
Adabiyotlar 
1. 
Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xafvsizlikka tahdid, barqarorlik  
shartini va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997. 
2. 
Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov İ. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy 
jo’g’rofiyasi. T., “O’qituvchi”, 1994. 
3. 
Ahmedov E.-O’zbekiston Respublikasi (o’zbek, ingliz tillarida), T., “O’zbekiston”, 
1998. 
4. 
   Ahmedov E.-O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida.-T., “Abu Ali İbn Sino”, 
2002. 
5. 
Soliev A.S., Mallaboev T.-İqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni 
o’rganish metodikasi.-T., 1995. 
6. 
Soliev A.S., Mahamadaliev R.Y.-İqtisodiy geografiya asoslari. T., 1995. 
Savollar 

 
32
1.  O'rta Osiyo xonliklarining xo’jaligi haqida gapirib bering. 
2.  XX asr boshlarida O'zbekistonda sanoatning qaysi tarmoqlari rivojlangan edi? 
3.  Sho’rolar tuzumi yillarida O'zbekistonning tabiiy boyliklari va ulardan foydalanish 
to’g’risida gapirib bering. 
4.  Paxta yakkahokimligi qanday salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi? 
5.  Sobiq Ittifoq davrida O'zbekistonda transport turlari qanday rivojlandi?  
6.  Mustaqillik yillarida Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida tub islohotlar amalga oshirildi. 
Bular haqida so’zlab bering. 
 
№3- MARUZA. O’ZBEKİSON RESPUBLİKASİNİNG XALQ  XO’JALİGİ UMUMİY 
TARİFİ. 
Xo’jaligining umumiy tarifi 
    
O’zbekiston o’z   mustaqilligiga erishgan kunidan boshlab iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va 
ma'rifiy sohalarda o'ziga xos yo'lni tanladi va bu yo'ldan dadil bormoqda . Milliy iqtisodiyotning 
o'sishi bilan birga, uning tarmoq tarkibi xilma-xilligi yaxshilandi.  Respublikaning tabiyi va 
agroiqlimiy sharoitlari ko’p tarmoqli qishloq xo’jaligining rivojlanishiga, boy mineral xomashyo 
resurslari zamonaviy industriyani rivojlantirish uchun juda qulay. XIX asr oxirgi 10 yilliklaridan 
boshlab o’lkada sanoat karxonalarini qurish tezlashib bordi. Bu korxonalarning negizini asosan 
paxta tozalash pilla chuvish, jun yuvish, paxta yog’i i/ch korxonalari tashqil qilar edi. Shungdek 
o’lkadagi dastlabki elektr stantsiyalari va g’isht zavodlari ham xuddi shu davrda qurilgan edi. 
1913 yilda hozirgi O’zbekiston xududida 425 ta sanoat karxonasi bulib, ularning 208 tasi paxta 
tozalash 80 tasi oziq-ovqat, 18 tasi objuvoz, 35 tasi kunchilik, 29 tasi xumdon yasash, 14 tasi 
metallsozlik korxonalari edi. İjtimoiy maxsulotning 32% ishlab bergan sanoat tarmoqlarining 
tarkibi ham uziga xos edi. Yozning yalpi sanoat maxsulotining 86% qishloq xo’jalik 
maxsulotlarini dastlabki qayta ishlovchi (paxta tozalash va o’simlik yog’i ishlab chiqaruvchi) 
korxonalarda 12% oziq-ovqat (yog’ ishlab chiqarishdan  boshqa), kupchilik korxonalarida, faqat 
2% og’ir sanoat korxonalarida ishlab chiqarilardi. Og’ir sanoat tarkibida metallsozlik, qurilish 
materiallari ishlab chiqarish korxonalardan tashqari u qadar katta bulmagan Chimyon-neft va 
Shursuv-oltingugurt konlari hamda Oltiariqda joylashgan Vannovskiy neftni qayta ishlash 
zavodlari bor edi. Barcha sanoat karxonalarining 70% Farg’ona vodiysi shaharlarida tuplangan 
edi. O’zbekistoning Sovet xokimiyati yillaridagi sanoat taraqiyot jarayoni bir qator bosqichlarni 
o’z ichiga oladi. Birinchi bosqich-tiklanish davri. Bu davrda eski sanoat va xunarmandchilik 
korxonalari qayta tiklandi va bir qancha yangi sanoat korxonalari qurildi. Jumladan, Toshkent va 
Farg’onada ipakchilik fabrikalari, Buzsuv GESi, sanoat qand va quvasoyda dezil elektir 
stantsiyalari ishga tushurildi. Sanoat tarahqiyotining ikkinchi bosqichi urushgacha bulgan 
davirlar besh yilliklar uz ichiga oladi. Bu bosqich respublikada yirik sanoat uchoqlarini borpo 
etish davri buldi. Birinchi (1928-1932 yil) va ikkinchi (1933-1937 yy) besh yilliklar davridayoq 
O’zbekistonda 831 ta  yangi zovod va fabrikalar ishga tushurildi.bular orasida Toshkent qishloq 
xo’jalik mashinasozlik zovodi, Chirchiq elektro kimyo, Toshkent tuqimachilik kombinat kabilar 
bor edi. İkkinchi besh yillikning oxiridayoq O’zbekiston industrial-agrar respublikaga aylangan 
edi. Bu xulosani jumxuriyat xalq xo’jaligining yalpi maxsuloti tarkibi ham tastiqlaydi. Unda 
sanoatning xissasi 1913 yildagi 32% dan 1940 yilda 70% gacha kutarildi. Uchunchi bosqich 
Ulug’ Vatan urushi yillarrini uz ichiga oldi. Bu davrda respublikaga harbiy rayonlardan 90 ta 
og’ir sanoat korxonalari joylashtirilib ishga tushurildi. Shular jumlasiga Toshkent samalyotsozlik 
i/ch birlashmasi, O’zbekistonqishloq xo’jalik mashinasozligi zavodi, Chirchiq qishloq xo’jalik 
mashinasozlik zavodi transformotor zavodlari kiradi. Urush yillarida respublikada neft, mis, 
qurg’oshin, volfrom va molibdenning yangi konlari uzlashtrildi. Angrenda yangi kumir 
shaxtalari ishlay boshladi, 6 ta yangi elektr stantsiyasi ishga tushurildi, Bekobod metallurgiya 

 
33
zavodi qurilishi boshlab yuborildi.shu yillarda jami 280ta yangi sanoat korxonasi ishga 
tushuriladi. Bekobod metallurgiya zavodi qurilishi boshlab yuborildi. O’zbekiston sanoatining 
tarkibi keskin uzgardi, og’ir sanoat solmog’i 1940-43 yillar orasida 14,35 dan 49% gacha usdi. 
Sanoat tarahqiyotining turtinchi bosqichi urushdan keyingi sanoat yuksalishi yillarini uz ichiga 
oladi. Bu davrda O’zbekiston xalq xo’jaligining yangi davr talabi asosida qisqa muddat ichida 
qayta qurish bosh masalalardan biri edi. Sanoat tarmoqlarini qayta qurish va kengaytirish, 
qishloq  xo’jalik ishlarini mexanizatsiyalash,ekin maydonlarini kengaytirish keng kulamda olib 
borildi. Respublika xalq xo’jaligining yanada tez suratlar bilan rivojlantirilishiga zamin 
tayyorlangan edi. Respublika sanoat tarahqiyotining beshinchi bosqichi 60 yillar boshlaridan 80 
yillar urtalarigacha davom etdi. Bu bosqichning muhim xususiyatlari sifatida O’zbekistonsanoati, 
tabiiy, moddiy-texnika va mehnat resurslaridan yanada kengroq foydalanilganligi, uning sobiq 
İttifoqdagi asosiy urni paxta, pilla, qorakul kabi xom ashyo va yarim xom ashyo etkazib 
berishdagi roli ortib borganligini kursatish mumkin. Bu davir uchun Uzbekistonq xo’jaligida fan-
texnika tarahqiyoti rivojlanishining ayrim intensiv omillaridan shu maxsad yulida foydalanish, 
ijtimoiy ishlab chikarishning samaradorligini oshirish va sifat kursatkichlarni yaxshilashdek bir 
qator xususiyatlar xarakterladir. Xuddi shu davrda O’zbekistonyoqilg’i energitika majmuaning 
asosini tashqil etadigan qator yirik gaz konlari uzlashtirildi, nodir metallar sanoati yaratildi, kup 
tarmoqli mashinasozlik barpo etildi, har xil istemol mollari etarli darajada i/ch yunalishida 
dastlabki qadamlar quyildi.  
1991yil 31 avgustda uz mustaqiligini elon qilgan, Uzbekistoning xalq xo’jaligi uzining 
chinakkam yangi tarahqiyot bosqichini boshladi. Bu taraqqiyot bosqichining asosiy vazifasi 
O’zbekiston iqtisodiy mustaqilligini taminlashda tayanch bula oladigan xalq xo’jaligi 
tarmoqlarini rivojalntirish asosida sanoat tubdan takomillashtirish,  ularni zamonaviy    ishlab 
chiqarish texnologiyasi bilan taminlash va aholi turmish   darajasini keskin yaxshilashdan 
iboratdir. Bu  maqsadlarga erishishda xalq xo’jaligining moliyaviy-investitsiya tizimi ishlarida 
yuqori samaradorlikka erishish, baxolar tizimi faoliyatini tubdan sog’lamlashtirish, ishlab 
chiqarish korxonalari faoliyatida tula mustaqillikni taminlash, respublika xududida chet el 
kapitalining harkati uchun etarli sharoit yaratib berish hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 
Hozirning uzidayoq har bir ishlab chiqarish subektining ichki va tashqi iqtisodiy faoliyatida 
hamkorlik qilishga muljalangan turli moliyaviy-bank muassasalari, tijorat birjalari va chet el 
kapitali ishtrokida qurilgan uyushma korxonalar ish boshlaganligi Uzbekistonning bu borada 
quyilayotgan dastlabki qadamlaridir. O’zbekistonning kishloq xo’jaligi ham o’ziga xos 
murakkab taraqqiyot yulini bosib utdi. Ulug’ Vatan urushi yillarida O’zbekistonnda paxta 
etishtirish obektiv sabablarga kura 825,2 ming tonnagacha (1945 yil) kamaygan bulsada, 
urushdan keyingi yillarda yana tez rivojlandi. Paxtaning yalpi hosili 1960 yilda 2,8 mln. tonnani, 
1970 yilda 4,5 mln. tonnani, 1980 yilda 6,2 mln. tonnani tashqil qildi. Shu tariqa O’zbekistonda 
paxtachilik qisqa vaqt ichida misli kurilmagan usish suratlariga erishdi. 1980 yilga kelib, 
paxtaning yalpi xosili hozirgacha 1930 yildagiga nisbatan 12 barovardan kuproq usdi.  
O’zbekistonda hozirgi zamon transportining (temir yul, avtomabil, havo, suv, quvur, 
elektron) ning tarmoqli tizimi barpo etildi. Moddiy tarmoqlar qatoridan urin olgan bu transport 
O’zbekiston ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishda, yangi mustaqil 
davlatlararo hamda tashqi iqtisodiy aloqalarni tashqil etishda asosiy urin tutadi. İnqilobdan oldin 
O’zbekistonda ishlab chiqaruvchi kuchlarining xududiy joylashuvini nixoyatda notekis bulib, 
Farg’ona vodiysigina iqtisodiy jiqatdan bir muncha rivojlangan edi. İshlab chiqaruvchi kuchlar 
taraqqiyotiga kura Toshkent rayoni O’zbekistonda ikkinchi urinda turar, respublikaning boshqa 
sanoat, hatto qishloq xo’jaligi ancha sust rivojlangan edi. Sovet hokimiyati yillarida 
respublikaning sug’oriladigan rayonlarida paxtachilikni rivojlantirish, irrigatsiya-meloratsiya 
ishlarini utkazish, mashinasozlik qishloq xo’jalik mausxlotlarini qayta ishlovchi sanoat 
korxonalarini barpo etish, er osti qazilma boyliklarini qidirib topish va ishga solish, temir yul 
hamda avtomabil yullarini qurish buyicha katta tadbirlar amalga oshirildi. Bu tadbirlar 
O’zbekistonning rayon va viloyatlari İqtisodiyotini inqilobdan oldingi davrga nisbatan ancha 
kutarish imkonini berdi. Toshkent shahri va viloyati O’zbekiston mintaqalari orasida eng yuqori 

 
34
tarahqiyot darajasiga erishdi. Bu esa avvalo ularning qulay iqtisodiy geografik va transport urni 
bilan izohlanadi. 
Sanoatni rivojlantirish va uni xududiy tashqil qilishda xilma xil sharoitlar, omillar 
qatnashadi. Ularni ikki asosiy guruhga bulish mumkin. iqtisodiy geografik omillar va tabiiy-
geografik omillar. İqtisodiy-geografik omillarga mehnat resurslari bilan taminlanganlik xolati va 
ularning xususiyatlari, ishlab chiqarishni ijtimoiy tashqil qilish shakllari, energetika transport 
sharoitlari, infratuzilma xolati, ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasi, fan texnika 
taraqqiyot darajasi, tabiiy-geografik omillarga esa tabiiy sharoit (relef, iqlim kabilar) bilan 
taminlanganlik darajasi kiradi. Sanoatni rivojlantirishda ishlab chiqarishning moddiy-texnika 
bazasi katta ahamiyatga ega. Jamiyatning moddiy-texnika bazasi moddiy ishlab chiqarish bazasi 
moddiy ishlab chiqarish sharoitlarining majmuyi bulib, texnika-ishlab chiqarish qurollaridan 
tashqil topadi. 1990 yil malumotiga kura, sanoatning asosiy ishlab chiqarish jamg’armalariining 
36,35% ni, qurilish va transport bilan birga xisoblanganda esa 60% dan ortig’ini tashqil qiladi.  
Mehnat resurslari sanoatni rivojlantirish va ayniqsa uni xududiy tashqil qilishda muhim 
omillardan xisoblanadi. Malumki, O’zbekiston mehnat resurslari bilan eng yangi yaxshi 
taminlangan respublikalardan biridir. Undagi aholi tabiiy usishning Sobiq İttifoqdagi urtacha 
kursatkichidan ancha yuqoriligi, mehnat resurslarining ortiqcha tuplanishiga olib keldi. Bu narsa 
O’zbekistonda sanoat ishlab chiqarishini sira kechiktirmay, yanada tezroq rivojlantirishni 
undaydi. Usib borayotgan mehnat resurslaridan tula va samarali foydalanish maqsadida 
sanoatning ayniqsa sermehnat tarmoqlarini (elektrotexnika, radiotexnika, asbobsozlik, 
elektrotexnika, engil sanoat kabilar) jadal taraqqiy etishi zarur. Bunday korxonalarni aholisi 
nisbatan tez usayotgan kichik va urta shaharlarda qurish maqsadga mofiqdir. Sanoatni xududiy 
joyashtirishda alohida hisobga oliinish lozim bulgan masalalardan biri har bir iqtisodiy rayonda 
sanoat tugunlarida va hatto alohida ishlab chiqarish korxonalarida sanoat korxonalarini tashqil 
qilishda mehnat resurslarining jinsiy tarkibini etibordan qochirmaslik kerak. Shundagina erkak 
va ayollarning mehnat qilish imkoniyatlaridan ancha samarali foydalanish mumkin buladi. 
Sanoatni rivojlantirishda mehnat resurslarining xududiy joylashuvi etiborga olinishi kerak. 
O’zbekistonda aholi va mehnat resurslari Farg’ona vodiysi, Toshkent va Xorazm vohalarida 
ayniksa zich joylashgan. Bu joylarda, shuningdek, Zarafshon va Surxon-Sherobod vodiylarining 
sug’oriladagan noxiyalarida ish kuchi zaxiralari bor. Kelajakda aholining yuqori tabiiy usishi va 
mehnat unumdorligining oshib borishi tufayli bunday zaxiralar yanada ortib borishi tabiiy. 
Shuning uchun ham bu mintaqalarda sanoatning ish kuchin uziga kup jalb qiladigan sermehnat 
tarmoqlarni yanada rivojlantirish lozim. Mehnat resurslarining bir qismi O’zbekistonning tabiiy 
resurslariga boy, lekin iqtisodiy jixatdan kam uzlashtirilgan joylarga utib urnashishini 
rag’batlantirish ham zarur.  
Fan-texnika taraqqiyotining sanoatini xududiy joylashtirishdagi  roli katta. İlgari 
foydalanishning iloji yuqdek kuringan Mirzacho’l, Qarshi dashtlari dexonchilik o’lkalariga 
aylantirilishi, paxta hosildorligining keskin usishi Fan-texnika yutuqlarining ishlab chiqarishga 
tadbiq etilishi natijasidir. Bu omil foydalanish maqsadga muvofiq bulmagan yoki sanoatda 
umuman ishlatilmagan turli tabiiy resurslarni ishga solish ham katta urin tutadi. Fan-texnika 
inqilobi omili O’zbekiston sanoatining deyarli barcha tarmoqlari rivojlanishiga tasir kursatadi. 
Tog’-kon, elektr enetgitika, mashinasozlik, kimyo, qishloq xo’jaligi kabi tarmoqlar taraqqiyotia 
bu omilning roli ayniqsa kattadir. 
Sanoatni xududiy tashqil etish va joylashtirishda transport ham muhim ahamiyatga ega. 
Chunki sanoatning xomashyo va boshqa vositalar bilan taminlashda, korxonalar urtasida ishlab 
chiqarish aloqalarini yulga quyishda, mehnat resurslarining erkin harakatida va nihoyat, ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarni istemolchilarga etkazishda transport vositalaridan keng foydalaniladi. 
Janubiy O’zbekiston va Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonining nisbatan sust rivojlanganligini kup 
hollarda transport imkoniyatlarining uzoq yillar davomida cheklanganligi bilan ham izoxlash 
mumkin. Sanoatni rivojlantirish va joylashishiga sezilarli tasir etuvchi omillar qatoriga murakkab 
yunalishga infratuzilma mazmuni ham kiradi. Asosiy ishlab chiqarish in’fratuzilmasi (transport-
aloxa vositalari, elektr uzatish liniyalar, suv bilan taminlash tizimlari, kanallari imkoniyatlariva 

 
35
boshqalar) va ijtimoiy infratuzilma ( uy-joy, maorif, tibbiyot, sport, savdo kabi muassasalar) ga 
bulinadigan bu majmusiz joylarda ishlib chiqaruvchi kuchlarini, jumladan, sanoatni rivojlantirib 
bulmaydi. 
O’zbekistonning viloyatlarida infratuzilmaning rivojlanish darajasi bir xil emas. Uning 
tarmoqlari Toshkent, Samarqand "  Farg’ona vodiysi viloyatlarida yaxshi rivojlangan. Bu  hol 
qator boshqa omillar bilan birgalikda Respublika sanoatining rivojlaish darajasida hozirgi 
mavjud hududiy farqlarning kelib chiqishiga sabab buldi. Sanoatning rivojlantirish va xududiy 
joylashtirishga tasir etuvchi tabiiy omillar orasida joylarning tabiiy resurslar (avvalo foydali 
qazilma boyliklari) bilan taminlanganlik darajasi alohida urin tutadi. Chunki, yoqilg’i-energitika, 
mineral xomashyolar, suv va qator boshqa resurslarsiz sanoatni, ayniqsa uning undiruvchi 
tarmoqlarini rivojlantirib bulmaydi. İshlob beruvchi sanoatning kupchilik tarmoqlari uchun ham 
xomashyoni asosan ana shu undiruvchi sanoat etkazib beradi. Umuman O’zbekiston ishlab 
chiqaruvchi sanaot tarmoqlaring kupgina muhim tarmoqlarini rivojlantirish uchun etarli 
resurslarga egadir. Ularga yoqilg’i-energitika, rangdor metallurgiya, kimyo, qurilish materiallari 
sanaotlari va hakazolar kiradi. O’zbekiston sharoitida suv resurslari ham sanoatni xududiy 
joylashtirish va taraqqiy ettirishda ancha faol qatnashadi. Malumki, har qanday sanaot tarmog’i 
ham ozmi-kupmi suv istemol qiladi. O’zbekiston boshqa O’rta Osiyo respublikalari qatori suvga 
chanqoq, qurg’oqchil mintaqada joylashganligi, uning suv resurslari umuman cheklangan. 
Sanaotni rivojlantirishda suv resurslarini uisobga olish orol fojiasi sharoitida juda ham 
dolzarbdir. Joylarning tabiiy sharoiti ham sanaotni rivojlantirish va joylashtirishda malum rol 
uynaydi. İqlim iliq noxiyalarda sanaot obektlarini qurish sovuq iqlimli joylarga nisbatan ancha 
arzon va qulay buladi. Bu omil O’zbekistonda garchi u qadar katta urin tutmasada, sanoat 
rivojlanishida har qalay ijobiy ahamiyat kasb etadi.  

 
36