Tarix o’tmishning ko’zgusi

Turkiya Birinchi jahon 
urushidan so'ng. Usmonli 
turk imperiyasining 
bo'linishi 
 
Milliy-ozodlik harakati 
 

---

- 101 - 
Dastlabki yutuqlar Mustafo Kamolni yanada ruhlantirdi. Uning tashabbusi bilan 
sultonlik bekor qilindi va sulton mamlakatdan qochib ketdi. Turkiya qoloqligining, 
mag'lubiyatlarining, G'arb davlatlariga qaram, yarim mustamlaka provinsiyaga aylanib 
qolganligining bosh sababiga barham berildi. 1923-yil aprelida Mustafo Kamol 
tashabbusi bilan yangi partiya -Xalq partiyasi tashkil etildi. Xalq partiyasi (keyinchalik 
Xalq respublikasi partiyasi -XRP nomini olgan) Mustafo Kamol va uning inqilobiy 
islohotlari uchun asosiy siyosiy tayanch bo'lib keldi. 
Turkiya respublikasi G'arb davlatlarini Sevr 
shartnomasi o'rniga yangi shartnoma imzolashga 
majbur qildi. 1923-yil 24-iyulda Lozanna shahrida 
imzolangan yangi shartnomaga muvofiq, Antanta 
davlatlari Turkiya mustaqilligini, kapitulyatsiya va unga asoslangan noteng huquqli 
shartnomalar bekor qilinishini tan olishdi. Lozanna shartnomasi yangi mustaqil turk 
davlatining G'arb davlatlari tomonidan tan olinganligi hujjati sifatida Turkiya uchun 
o'ta muhim ahamiyatga ega edi. XVII—XVIII asrlardagi puturdan ketgan sultonlik 
davlati bo'laklarida demokratik prinsiplarga ega zamonaviy davlat yaratildi. Turkiya 
nafaqat mustaqillikka erishgan, balki ko'p partiyali siyosiy platformali prezidentlik 
respublikasi tarzidagi demokratik boshqaruv prinsiplarini qabul qilgan birinchi Osiyo 
davlati ham edi. 
Turkiyada g'alaba qilgan kamolchilik inqilobi qator o'ziga xosliklarga ega edi. 
Eng avvalo, iqtisodiy rivojlanish asosida iqtisodiyotning davlat tomonidan 
boshqarilishi turardi. Bu shuni anglatardiki, davlat kapital jamg'arilishi va xususiy turk 
kapitalini rag'batlantirish uchun barcha o'z dastaklaridan foydalanadi. Xususiy kapital 
imtiyozli kreditlar olgani holda imtiyozli holatga qo'yiladi. Bu milliy xususiy 
tadbirkorlar qatlamini yaratish uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirdi. Shuningdek, 
pudrat va davlat korxonalariga mahsulot yetkazish bilan shug'ullanadigan xususiy 
mulkdorlarning boyishi uchun ham imkon yaratdi. Mazkur siyosat natijalar bera 
boshladi. 20-yillarda birinchi qand zavodlari qurildi, to'qimachilik sanoati ken-
gaytirildi, temir yo'llar tarmog'i yuzaga keldi, birinchi milliy banklar tashkil etildi. 
Biroq dehqonlar kamolchilik inqilobidan hech narsa olishmadi -yer avvalgidek 
zamindorlar va davlat amaldorlari qo'lida qoldi. 
Shuningdek, kamolchilik inqilobi odatda respublikaning barcha yutuq va 
muvaffaqiyatlari sababchisi bo'lgan muayyan shaxs nomi bilan bog'liq bo'ldi. 
Respublika e'lon qilinganidan so'ng mamlakatda ulkan shuhrat qozongan Mustafo 
Kamol respublikaning birinchi prezidenti etib saylandi va u bu lavozimni 1938-yilda 
vafot etguniga qadar uzluksiz egallab turdi. Mustafo Kamol 1927-yili Xalq respublikasi