Tarixiy antropologiya

Nazorat savollari 
1.Evolyutsionizmning madaniyatlarining avtonom (muxtor) vujudga 
kelishi

---

65 
2.Diffuziya g‗oyasining ingliz antropologiyasiga kirishi. 
3.Diffuzionizm g‗oyasining yo‗nalishlari va maktablari. 
4.Tarixiy antropologiyada Frobeniusning qarashlari. 
5. Frans Boas qarashlari.
1. Asosiy adabiyotlar 
1. Ashirov A. Antropologiya. –T.., 2014. 
2. Antropologiya. (Pod red. Miskovoy Ye.V, Mexedova N.A, Pimenova 
V.V)-M.., Izd-vo «Kultura» 2005. 
3. Jabborov Iso. Jahon antropologiyasi asoslari. Toshkent. ―Yangi asr 
avlodi‖, 2005. 
4. Jabborov Iso. Jahon xalqlari etnografiyasi. Darslik. Toshkent.1985 
2. Qo`shimcha adabiyotlar 
1. Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania 
Copyright © 2009. –Р. 4-12. 
2. Hawaiki, Ancestral Polynesia An Essay in Historical Anthropology. 
Published in the United States of America by Cambridge University 
Press, New York. 2001. 
 
6-MAVZU: TARIXIY ANTROPOLOGIYADA SOTSIOLOGIK 
VA FUNKSIONAL NAZARIYALAR 
REJA 
1. Sotsiologik yo„nalish. 
2. Funksionalizm. 
3. Amerika tarixiy antropologiya maktabi. 
 
TAYANCH SO„ZLAR VA IBORALAR 
Sotsiologik metod, Dyurgeym, ijtimoiy antropologiya, Ehtiyoj, 
nazariya, B.Malinovskiy, madaniyat, funksionalizm. 
1. Sotsiologik yo„nalish. 
Yevropa antropologiyasida diffuzionizm bilan deyarlik bir paytda 
sotsiologik yo‗nalish ham shakllanib, uning vakillari diffuzionizmga 
nisbatan ham sermahsul ijod qiladilar. Agar evolyutsionizm asoschilari 
antropologiyaning asosiy predmtini – odamda, diffuzionistlar – 
madaniyatda ko‗rsalar, sotsiologik yo‗nalish vakillari – inson jamiyatini 

---

66 
asos deb bildilar. Nazariya tarafdorlari inson jamiyatlarini oddiy 
individlar majmuasi sifatida ko‗rishni istamadilar. Jamiyatni ular 
odamlar orasidagi ahloq aloqalari tizimi sifatida ko‗rib, uni insonlarga 
majburan yoki kuch bilan o‗tkazilishini ta‘kidlashgan. 
Sosiologiya nazariyasining vatani Fransiya bo‗lib uning yirik 
nomoyondasi Emil Dyurk Geym (1858-1917) sanaladi. U haqli ravishda 
19 asrning so‗nggi o‗n yilliklarida yaratilgan antropologiyadagi muhim 
yo‗nalishning asoschisi hisoblanadi. 
Evolyutsionistlardan farqliroq Dyurk Geym, odamlar jamiyatini 
atrof –muhitga moslashib boruvchi, yuksalishdagi bosqichlar deb emas, 
balki yopiq statik tizimlar sifatida anglab, ularni ijtimoiy faktlar 
yordamida tadqiq qilish lozimligini uqtiradi. Ijtimoiy faktlarni esa u 
individning harakat turlari, anglashi va sezilish sifatida ifodalab, ularni 
tashqi muhit tomonidan ta‘sir etadigan va majburlash kuchiga ega deb 
hisoblaydi. Bu borada olim ijtimoiy faktni bizning tushunchamiz
bo‗yicha 
emas 
o‗zligicha 
o‗rganish 
lozimligini 
alohida 
ta‘kidlaydi.dyurxeymning fikricha unga qadar buyumlar emas, 
tadqiqochining uning haqidagi tushunchasiz o‗rganilgan va bu fan emas 
mafkuradir. Jamiyatni anglashdagi har qanday subyektivizm ham 
shundan kelib chiqqan. 
Uning fikricha jamiyat osoishtaligi a‘zolarinig ijtimoiy birdamligi 
orqali ta‘minlanadi. Ijtimoiy tizimning har bir elementi muhim 
muvozanatda bo‗ladi va aks holda u inqirozga mahkumdir. Jamiyatlarni 
taraqqiy etgani darajasini klassifikasiya qilgan Dyurk Geym faniga 
―ijtimoiy tip‖ yoki ―ijtimoiy tur‖ tushunchalarini kiritdi. Klassifikasiya 
asosiga u eng oddiy jamiyat: ―ibtidoiy to‗da‖ ni qo‗yadi. To‗da 
taraqqiyoti davomida nisbatan murakkabroq ijtiomiy strukturaga klanga 
(urg‗uga) aylanadi. Klanlarning turli birikmalari esa qabila, kuriya 
fratrinlarini shakllantirib, keyinchalik ulardan ilterilga qadar yana ham 
murakkab jamiyatlar vujudga keladi. Demak Dyurk Geym fikricha har 
qanday jamiyat ibtidoiy jamiyatning ma‘lum darajada murakkablashgan 
ko‗rinish idir. 
Dyurk Geymning etnosotsiologik nazariyasining yana bir muhim 
qismi, jamoaviy tushunchalar haqida g‗oyadir. Inson ongini olim bir xil 

---

67 
emasligini, sababi u xususiy va jamoaviy (kollektiv) ikki ko‗rinish da 
bo‗lishini yozgan. Birinchisi har bir shaxsga taaluqli bo‗lib, u to‗lig‗icha 
shu kishining ruhiyati xususiyatlari bilan aniqlanmoqda; ikkinchisi 
butun guruh uchun yagona bo‗lib, ayrim shaxsga bog‗liq emas va hatto 
zarur bo‗lsa shaxsga nisbatan majburlash kuchiga ham egadir. Kollektiv 
ong o‗z ifodasini guruhiy tushunchalarda – diniy tasavvurlar, miflar, 
ahloq va huquq normalarida topadi. Ular ijtimoiy hayotga singdirilgan 
bo‗lib, butun ijtimoiy guruh tomonidan yaratilgan uning qabul qilish 
xususiyatlarini turlicha ko‗rinishidir. 
Guruhiy tushunchalar haqidagi g‗oyasini rivojlantirish davomida 
Dyurkgeym qonuniy tarzda dinning mohiyati va uning jamiyatdagi o‗rni 
masalasiga 
tO‗qnashadi. 
Dinning 
keng 
yoyilgang‗ayritabiiy 
mavjudodlarga, kuchlarga sig‗inish ekanligiizohini rad etgan olim, 
dinning asosiy belgisi deb dunyoni ikkiga: ilohiy (muqaddas) va oddiy 
kundalik (profan) hayotga bo‗lishini ko‗rsatadi. Bunday bo‗lishning 
o‗ziga xosligi, har ikki qismni butunlay o‗zga bir-biriga qo‗shilishi 
mumkin bo‗lmagan narsalar deb ta‘kidlaydi. Bu dunyolar orasidagi o‗tib 
bo‗lmas chegarani, faqat diniy marosimlar orqali yengish mumkin. 
Dyurkgeymning fikricha din funksional tamoyil bo‗lib u guruhning 
ijtimoiy birdamligini mustahkamlashga yo‗naltirilgan. Har qanday din 
uni vujudga keltirgan ijtimoiy muhit mahsuli sifatida, mavjud borliqning 
soxta ko‗rinishi deb hisoblanishi mumkin emas. Qolaversa dinning 
mazmuni oxir-oqibat uni yaratgan jamiyat va uning strukturasi aksidir. 
Dyurkgeymning nazariyasini uning shogirdlari va izdoshlari: M. 
Moss, K. Levi – Stroye, M. Grane, L. Levi Bryullar rivojlantirgan. 
Fransuz antropologiyasidagi ushbu sotsiologik maktab vakillari 
orasida Lyusyen Levi Bryul (1857-1939) g‗oyalari ayniqsa muhimdir. 
Levi Bryul tadqiqotlarining barchasi jamoaviy ong insonning shaxsiy 
tajribasi orqali emas, uning ongiga ijtimoiymuhit: ta‘lim-tarbiya, 
jamoatchilik fikpi, urf-odatlar orqali kiritilishi g‗oyalariga asoslanadi. 
Bu g‗oyalarni rivojlantirish borasida olim kollektiv ong, tushunchalarni 
boshqaruvchi qonunlar masalasiga e‘tibor qaratdi. Dyurkgeym 
qarashlariga suyangan holda u o‗zining ibtidoiy jamiyatlardagi old 

---

68 
mantiqiy ong nazariyasini yaratib ―ibtidoiy ong‖ (1930) asarida 
ifodalaydi. 
Levi-Bryul fikricha sabab va oqibat orasida aniq chegaraning 
bo‗lmasligi oldmantiqiy ongli ibtidoiy odamni zamonaviy avloddan 
butunlay farqlaydi. Oldmantiqiy ong bizniki kabi qarama-qarshiliklardan 
qochmasada uni mantiqsiz deb bo‗lmaydi. Bu borada so‗z o‗zining 
alohida qonuniyatlariga bo‗ysunuvchi ong tipi haqida yuritilmoqda. 
Ushbu qoloq xalqlarning kollektiv ongini boshqaruvchi qonunlari 
bizning mantiqiy ongimiz qonuniyatlariga butunlay o‗xshamagan. Ular 
emosiyalardan 
ajralmagan 
borliq 
hodisalarini 
izohlashiga 
yo‗naltirilmagan. Bu borada ular asab tizimiga keskin qo‗zg‗atuvchi 
sifatida ta‘sir etadi, xususan diniy marosimlarni o‗tkazish paytida, 
odamlarni qo‗rquvga solish, qattiq hohish, umid va h.k.o. bag‗ishlashi 
mumkin. Bu holda ibtidoiy odam o‗zini o‗rab turgan borliqni, 
hodisalarni tushunishga, anglashga intilgan sababi u hodisalarni sof 
holda emas, yashirin kuchlar, narsalarning sehrli xususiyatlari bilan 
mujassamlashgan emosiyalar majmuasi tarzida qabul qilgan. 
Shu sababdan ibtidoiy odamning dunyo qarashi biznikidan 
butunlay o‗zgacha yo‗naltirilgan, biz borliqni obyektiv anglashga 
intilsak, ibtidoiy odamlar ongida subyektivlik hukmron bo‗lgan. 
Shuning uchun ibtidoiy odamlar real narsalar va ular haqidagi 
tasavvurlarni aralashtirib yuborganlar, ular tushni borliqdan, odamning 
o‗zini ismidan ajrata olmaganlar. Xuddi shu sababli ibtidoiy ong tajriba 
bilan bog‗lanmagan. Tajribaviy bilimlar ibtidoiy odamni sehirgarlik, 
tabiat kuchlari, fetishlarga ishonchini yo‗qota olmagan. Ibtidoiy 
odamning ongi tajribalarga ―berilmaydi‖. Levi Bryulning yozishicha 
unda mantiqiy qonunlar emas, ―ishtirok etish qonuniyati‖ hal etuvchi 
ahamiyat kasb etgan. Unga binoan buyum o‗zligidan tashqari, bir 
vaqtning o‗zida boshqa narsa ham bo‗lishi mumkin, u bu yerda 
bo‗lishidan tashqari boshqa joyda ham bo‗lishi mumkin. Ongning 
bunday tipini Levi-Bryul ―oldmantiqiy‖ deb izohlaydi. Levi Bryulning 
yozishicha jamoa fikriga e‘tibor zamonaviy yevropaliklar ongida ham 
mavjud. Bu insonning ilmiy bilimlar tushuntirib bera olmaydigan, uni 
o‗rab turgan borliq bilan muloqatda bo‗lish tabiiy ehtiyojidan kelib 

---

69 
chiqadi. Fanning dunyoni obyektivlashga intilishi uni insoniyatdan 
yanada uzoqlashtiradi. Shuning uchun inson tabiat bilan jamoaviy 
tushunchalar: din, ahloq, udumlar orqali muloqatda bo‗lishga intiladi.
Levi – Bryulning fikricha oldmantiqli ong mavjud, va u mantiqiy bilan 
birgalikda saqlanib qolgan, ―ishtirok qonuni‖ va mistik tayyorlik holati – 
zamonaviy inson ongining tabiiy xususiyatidir. 
Sotsiologik yo‗nalishning asosiy g‗oyalari quydagilardan namoyon 
bo‗ladi: 
- 
har bir jamiyatda ―jamoaviy tasovvurlar‖majmuasi bo‗lib, 
ular jmiyatning mustahkamligini ta‘minlaydi; 
- 
madaniyatning vazifalari jamiyatni birlashtirish, insonlarni 
yaqinlashtirishdan iborat;
- 
har bir jamiyatda xulqi atrof mavjud bo‗lib, u doimiy 
o‗zgaruvchan va yuksalishga moyildir;
- 
bir jamiyatdan ikkichisiga o‗tish murakkab jarayon bo‗lib u 
bir tekisda emas notekis, tezlanishlar bilan amalga oshiriladi.