Тақризчилар

Ўзгариш суръати деб қаторнинг икки ҳади нисбатига айтилади. Бу кўрсаткич коэффициентда ва фоизда (%) ифодаланади ва қуйидаги формулалар билан аниқланади:

^R^^Y^i^^100(11) ѐк b Y 0

и ^R^^Y^i^^100 z Y i1

(12)


Қўшимча ўзгариш суръати деб, ҳодисаларнинг мутлоқ ўзгаришини динамика қаторлари бошланғич ҳадига нисбатига айтилади ва у қуйидаги формулалар билан ҳисобланади:

0

R  ^^Y^b10 (13) b Y 0

^ѐкиR  ^^Y^z100 (1 3 Y i1

4)
Динамикани баҳолашда бир фоиз қўшимча ўзгаришни мутлоқ моҳияти кўрсаткичи жуда муҳим кўрсаткичлардан биридир.

Y_{z } Y_i  Y_i1
 0,01 Y

(15)

_R Y  Y
i1

_z i i1
100

4-жадвал

Истиқлол супермаркети товар айланмасининг 2015-2019 йиллардаги динамикаси кўрсаткичлари

Йиллар	Товар айланмаси, млрд.сўм	Мутлоқ ўзгариши, млрд.сўм		Ўзгариш суръати,%		Қўшимча ўзгариш суръати,%
		Базисли	Занжир - симон	Базисли	Занжир -симон	Базисли	Занжи- симон
2015	150	-	-	100,0	-	-	-
2016	168	18	18	112,0	112,0	12,0	12,0
2017	179	29	11	119,3	106,5	19,3	6,5
2018	186	36	7	124,0	103,9	24,0	3,9
2019	191	41	5	127,3	102,7	27,3	2,7
Жами	874	-	41	-	-	-	-
Ўртача	174,8	-	10,25	-	106,2	-	6,2

4-жадвалда келтирилган ҳисоб-китоб маълумотлари статистик графикларда тасвирланса, улар ўзига киши эътиборини янада кўпроқ жалб этади, яхшироқ эсда сақланади ва ҳ.к.

Бу кўрсаткични фақат занжирли усул учун ҳисоблаш маънога эга бўлади. Базис усули учун у ўзгармас бўлиб қолаверади.
Ҳодиса ва жараѐнлар динамикасига умумлаштириб, баҳо бериш учун уларнинг ўртача даражаларини ҳисоблаш зарур. Буларга – динамика қаторининг ўртача даражаси, ўртача мутлоқ ўзгариш, ўртача ўзгариш суръати, ўртача қўшимча ўзгариш суръати ва бошқалар киради.
Динамика қаторларининг ўртача даражасини аниқлаш уларнинг турига боғлиқ. Даврий динамика қаторларининг ўртача даражаси оддий арифметик формула билан аниқланади:

_{Y } Y₁  Y₂  ...  Y_n
n
^{ Y} . (16)
n

4-жадвал маълумотлари асосида ўртача йиллик товар айланмаси ҳажмини аниқлаймиз.
_{Y } 150 168 179 186 191 _ 874 _{ 174,8 млрд. сўм}
5 5
Пайт динамика қаторларининг ҳадлари орасидаги саналар тенг бўлса, ўртача даража ўртача хронологик формула билан аниқланади:

1

n
¹ Y  Y  ...  ¹ Y

Y  ²
2
n 1
² (17)

Бу формулани қўлланилишини 5-жадвал маълумотлари асосида ифодалаймиз:

5-жадвал

Товар қолдиғи ҳажми ва унинг ойлар бўйича тақсимланиши

Товар қолдиғи, млн.сўм	Ойлар сони
	1.01	1.02	1.03	1.04
	130,0	134,3	132,0	138,4

¹ 130  134,3  132,0  ¹ 138,4
_Y крон _{ 2 2 } 65  134,3  132,0  69,2 _ 400  5 _{ 133,5}
млрд.сўм

n 1 3 3
Агарда пайт динамика қаторларида ҳадлар орасидаги саналар тенг бўлмаса, ўртача даража тортилган ўртача арифметик формула билан аниқланади:

_{Y } t_iY_i
t_i
(18)

3. 
   мисол. Бир ой ичида фабрикани тикув цехидаги ишловчилар рўйхатида қуйидаги ўзгаришлар рўй берди. Рўйхат бўйича 1/III – 280 киши. 10/III дан 5 киши ишдан бўшади, 15/III эса 3 киши, 26/III – 2 киши ишга қабул қилинди. Март ойи учун ўртача рўйхатдаги ишловчилар сонини қуйидагича аниқлаймиз:
   

_{Y } Y_{t } 280  9  275 5  278 11  280  6 _ 2520  1375  3058  1680 _ 8633 _{ 279}
киши

t 9  5  11  6
31 31

Хулоса: демак, фабрикани тикув цехидаги ишловчиларнинг рўйхатдаги ўртача сони 279 кишини ташкил этган.

Назорат ва муҳокама учун саволлар

1. 
   Танланма кузатиш нима? Қисман кузатиш бошқа кузатиш турларидан нималар билан фарқ қилади?
   
2. 
   Қисман кузатишнинг қандай турларини биласиз?
   
3. 
   Танланма кузатишлар қандай мақсад ва вазифаларни кўзлайди?
   
4. 
   Бош ва танланма тўплам деганда нимани тушунасиз?
   
5. 
   Репрезентативлик хатоси нима?
   
6. 
   Репрезентативлик хатосининг қандай турларини биласиз? Улар орасидаги фарқларни тушунтириб беринг.
   
7. 
   Динамика қаторлари деганда нимани тушунасиз?
   
8. 
   Динамика қаторлари қандай элементлардан тузилади?
   
9. 
   Динамика қаторларини тузиш тамойилларини тушунтириб беринг.
   
10. 
    Динамика қаторларини қайси статистик кўрсаткичлар тавсифлаб беради?
    
11. 
    Ўртача йиллик ўсиш суръати ва қўшимча ўсиш суръати нимани ифодалайди?
    

IV-БОБ: ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ИНДЕКС УСУЛИДА ТАҲЛИЛИ

Режа:

1. Индексларнинг моҳияти ва ўзига хос хусусияти

2. 
   Иқтисодий таҳлилда индекс усулидан фойдаланиш услуби 4.3.Миқдор кўрсаткичли индекслар ва уларни ҳисоблаш 4.4.Сифат кўрсаткичли индексларни ҳисоблаш
   

1. 
   
   Индекс сўзи лотинча ―Index‖ атамасидан олинган бўлиб,
   белги, кўрсаткич
   деган маънони
   
   Индекс сўзи лотинча
   ―Index‖ атамасидан олинган бўлиб, белги, кўрсаткич деган маънони билдиради.
   Индексларнинг моҳияти ва ўзига хос хусусияти Статистик индекс – бу бевосита қўшиб
   

бўлмайдиган бўлаклардан ташкил топган икки тўпламни таққослаш бўлиб (газета, журнал, алоқа бўлимлари, кутубхоналардаги китобларга қуйиладиган индекслардан фарқли ўлароқ), улар “Ўрганилаётган ҳодисанинг ҳажми қандай?" деган саволга эмас, балки “Мураккаб ҳодисанинг бир миқдори билан унинг иккинчи
миқдорини таққослаш нисбати қандай?" деган саволга жавоб беради.
Индекслар пировард натижада нисбий кўрсаткичлар бўлса-да, аммо улар нисбий ва мутлоқ миқдорларнинг ягона бирлигида гавдаланади.
Шунинг учун ҳам индексларни ҳисоблаш натижаларига асос- ланиб, ҳодиса ўзгаришининг нисбий миқдорлари билан бир қаторда, бу ўзгаришнинг мутлоқ қийматини ҳам аниқлаш мумкин.

Индекс — бу мураккаб иқтисодий
ҳодисаларнинг ўзгариш- ларини фоизлар ҳисобида умумлаштириб ифодаловчи кўрсат- кичдир.
Индекслар ѐрдамида умумўлчовга эга бўлмаган турли хилдаги масалалар ечилади, хусусан:
- икки ва ундан ортиқ даврлар ичида ўртача ўзгариш аниқланади;
-шартнома ва давлат буюртмаларининг ўртача бажарилиш даражаси ҳисобланади;
- турли объект ѐки ҳудудлар миқѐсидаги ўзаро нисбатлар аниқланади;
-мураккаб тўпламлар ўртасидаги боғланиш кучи, уларга таъсир этувчи омилларнинг роли аниқланади.

2. 
   Иқтисодий таҳлилда индекс усулидан фойдаланиш услуби Индекс усули ѐрдамида мураккаб ҳодисаларнинг вақт бўйича ва
   

ҳудудий ўзгариши, шартнома (буюртма)лар бажарилиши ўрганилади.
Индекслар қуйидаги турларга бўлинади:

Рамзий белгилар: ҳодисанинг миқдори (физик хажми) – q; нарх – р; таннархи – с; унумдорлик  ҳарфлар билан белгиланади. Жорий давр кўрсаткичи “1” сатр ости ишорачаси, ўтган давр эса “0” билан ифодаланади. “i” ва “I” лар индивидуал ва умумий индексларни ифодалайди, “” – йиғиндини билдиради.
-динамика индекслари — икки ва ундан ортиқ даврлар ичида ўрганилаѐтган ҳодисаларнинг ҳақиқатда қандай ўзгаришини ифодалайди;
-ҳудудий индекслар — турли объект ѐки ҳудудларга тегишли иқтисо- дий ҳодисаларнинг ўзаро нисбатини кўрсатади;
-шартнома (буюртма)ларнинг бажарилиш индекслари —корхоналар ўртасидаги шартномаларнинг, шунингдек, давлат буюртмаларининг ҳақиқатда қай даражада бажарилганини белгилайди.
Индекс усули ўртача кўрсаткичларнинг ўзгаришини ўрганишда кенг қўлланилади. Масалан, жорий даврда ўтган даврга нисбатан турдош товарлар учун ўртача нарх
ўзгаришини ўрганмоқчи бўлсак, жорий даврдаги ўртача нархни ўтган даврга бўламиз.
Бу омиллар таъсирини баҳолаш учун статистикада:

• ўзгарувчан;

• 
  ўзгармас таркибли;