Tashqi muhitning kishi organizmiga mexanik, elektrotermik, kimyoviy va nur ta’siri natijasida to'qima va a’zolarda anatomik va funksional o'zgarishlarning paydo boMishi shikastlanish deyiladi

Дастлабки сил интоксикацияси. Кандайдир узига белгиларга эга эмас. Микобактериялар организмга тушгач дастлабки 20—30 кун мобайнида боланинг сил таёкчалари зарарланганлигини аниклаш жуда кийин. Шу даврда болаш биринчи марта туберкулин синамаларининг ижобий булганлигир (вираж, буйин, култик, тирсак, лимфа тугунларининг гу|]Р донасидан нухат хажмидек (0,8—1,2 см) катталащганини кур! мумкин. Боланинг тана харорати субфебрил (1 —37,6‘ даращ да кутарилиб, инжик булиб колади, иштахаси пасаяди, к^^п терлай^ вакт-бевакт холсизланиб ётишни хохлайди. Бундйй болалар вазь нинг ортиши хам тухтаб колади. Онда-сонда кучсиз йутал булии мактабгача тарбия ва мактаб ёшидаги болалар бош орририд!
шикоят килишлари мумкин, уларнинг укишдаги давоматлари тушиб кетади. Диагностика учун ижобий Манту синамаси, конда эозино- филли лейкоцитоз, кизил кон таначалари чукиш тезлигининг 15—20 мм соатгача ошганлиги эътиборга олинади. Шу билан бирга ана шундай интоксикация белгилари билан кечиши мумкин булган бошка касалликлар булиш имконияти (сурункали тонзиллит, пиелонефрит ва бошкалар) рад этилиши шарт. Дастлабки сил интоксикацияси 1—4 ой давом этиш мумкин. Уз вактида аникланиб 3 ой мобайнида изониазид (тубазид) билан химиопрофилактика утказилса, дастлабки сил интоксикацияси 3—12 ой мобайнида асоратсиз, бутунлай утиб кетади ва сил касаллиги ривожланмайди. Бу муолажалар уз вактида ва сифатли бажарилмаганда, болаларда туберкулин синамалари 1 йилдан зиёд вакт мобайнида ижобий булган холларда, уларда сурункали сил интоксикацияси ташхиси аникланади. Одатда бундай болаларда ривожланишдан оркада колиш, иштаха пастлиги, инжиклик, субфебрил температура кузати- лади. Бундан ташкари уларда перифёрик лимфа тугунларининг катталашиб кетиши ва буларнинг куп сонли булиб, орриксиз, каттик эканлигини куриш мумкин. Кичик ёшдаги болаларда бундай холларда меъда-ичак фаолияти бузилиши, каттарок ёшдаги бола­ларда салга асабийлашиш, тез чарчаб колиш, тана хароратининг номутаносиблиги, бош оррири ва хар иккала холда нафас аъзолари­нинг яллирланишига мойиллик кузатилади. Бошка аъзолар текшириб курилганда жигарнинг катталашганини, юрак товуши эшитиб курилганда унда киска систолик шовкин борлиги аникланади. Рентгенологик йул билан текшириб курилганда эса бронхлар атрофидаги лимфа тугунларида охактош утириб колган (петрифи- кат) безларни топиш мумкин. Юкорида кайд этилган интоксикация билан борлик белгилар сурункали тонзиллит, яширин кечувчи пиелонефрит, ревматизм каби касалликларда кузатилиши мумкин булганлиги учун бу борада хам махсус текширишлар ўтказилиб, беморда сурункали сил интоксикацияси деб тбпилса, бундай холларда камида 6 ой мобайнида махсус силга карши дорилар (изониазид, пара-аминосалицилат-ПАСК), витаминлар билан муола- жа утказилиб, сил жараёнининг махаллий сил турларига айланиши- нинг олдини олиш мумкин. Сил интоксикациясидан фаркли уларок аник-тиник махаллий турга эга булган бирламчи сил инфекциясининг куриниши — бу бирламчи сил комплекси булиб, у учта патологик-анатомик тузилмадан ташкил топади: 1) регионал лимфа тугунининг зарарланиши; 2) лимфангоит; 3) купинча юзада, плевра (тагига якин жойлашувчи упкадаги яллигланиш учоги. Аэроген йул билан бронхларга тушган сил микобактериялари экссудатив яллигла- I ниш жараёнини ва кейинчалик лимфоцитар инфильтрацияни пайдо килади.

355



MAVZU: ___________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Nafas olishis a’zolarining tuzilishi va vazifalari: nafas a’zolari tizimi burun yo‘llari, hiqildoq, traxeya, bronxlar, o‘pkani o‘z ichiga oladi. 0‘pka tashqi tomondan yupqa elastik biriktiruvchi to‘qima plevra pardasi bilan qoplangan. 0‘ng o‘pka uch: ustki, pastki, o‘rta; chap o‘pka esa ikki: ustki va pastki bo‘lakdan tashkil topgan. O'pka ko‘krak qafasida joylashgan. 0‘ng va chap o‘pka o‘rtasida kekirdak, qizilo‘ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va tugunlari hamda yurak joylashgan. 0‘pkaning pastki yuzasi ko‘krak bilan qorin o‘rtasidagi to‘siqli diafragmaga tegib turadi, bronxiolalar deyiladi. Ular nihoyatda mayda bo‘shliqlar - alveolalar bilan tugallanadi. Alveolalar juda mayda qon tomirlari - kapillar- lar to‘ri bilan o‘ralgan. Alveolalarda gazlar almashinuvi ro‘y beradi. Bu yerga kirgan havodan alveolalarni o‘rab turgan kapillarlarga kislorod o‘tadi. Organizmni kislorod bilan ta’minlash ishini eritrotsitlar bajaradi. Gazlar almashinuvi jarayonida karbonat angidrid gazi hosil bo‘ladi, bu gaz havo yo‘llari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Nafas olganda o‘pka kengayadi, o‘pkaga taxminan 700 mF hajm havo kiradi. Nafas chiqarilganda ko‘krak qafasi hajmi kichrayadi. Sog‘lom odamda nafas harakatlarining soni minutiga 16-20 taga teng bo‘Iadi. Jismonan zo‘riqqan paytda nafas tezlashadi. -^‘pkaning tiriklik sig‘imi: sportchilarda (sog‘lom odamlarda) - 5000 mP; erkaklarda - 3500 mV bo‘ladi, ayollarda 2500 ml 0‘pka to‘qimasi zararlanishi bilan kechadigan kasalliklarda o‘pkaning tiriklik sig‘imi ancha kamayadi. Nafas organlari faoliyatini uzunchoq miyada joylashgan nafas markazi idora etadi. 0‘pka muhim a’zo bo‘lib, qon aylanish ham unga bog‘liq. 0‘pka arteriyasi yurakning o‘ng qorinchasidan chiqqanidan keyin o‘pkada juda katta kapillar to‘rini hosil qiladi. ^ Nafas olish tizimi organizmga beto‘xtov kislorod kirib, undan kar­bonat angidrid gazi chiqib turishini ta’minlaydi. Nafas olish vaqtida nafas markazi qo‘zg‘aladi, bu nafas muskullarining qisqarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda o‘pka cho‘zilib, alveolalardagi havo bilan atmos- fera havosi bosimlari o‘rtasidagi farq tufayli o‘pkaga havo o‘tadi. Nafas chiqariladigan mahalda nafas muskullari bo‘shashib, o‘pka puchayadi, havo chiqib ketadi. Nafasning uch tipi tafovut qilinadi: ko‘krak, qorin va aralash tipi. Ko'krak tipida ko‘krak qafasi asosan oldingi orqa va yon yo‘nalishlarda kengayadi (ayollarga xos). Qorin tipida ko‘krak qafasi asosan diafrag- ma hisobiga vertikal yo‘nalishda kengayadi (erkaklarga xos). Aralash tipdagi nafasda ko‘krak qafasi barcha yo‘nalishlarda bir tekis kengayib turadigan bo‘ladi. klinik hoiat va simptomlar (so^rab-surishtirish). Nafas organ­lari kasallangan bemorlar ko‘kragi og‘rib turishi, hansirash, bo‘g‘ilish, yo‘talish, balg‘am tashlash, qon tupurishdan noliydi. Ko‘pincha darmonsizlik, isitma, lanjlik, ishtaha pasayishi, bosh og‘rishi, uyqu buzili- shi ham qayd qilinadi. Ko‘krak qafasida og‘riq ko‘pincha yallig^lanish protsessi plevra- ga o4gan mahallarda boshlanadi, plevrada nerv oxirlari ko‘p bo‘ladi. Plevra og‘riqlari uchun ularning chuqur nafas olingan va yo4alganda paydo bo4ishi xarakterlidir. Yallig‘lanib turgan plevra varaqalari bir- biriga ishqalanganida sezuvchi nervlari ta’sirlanishi tufayli og‘riqqa sabab bo‘ladi. Stenokardiya va miokard infarktida ham ko‘krak qa­fasida og‘riq paydo bo‘ladi, lekin bu og‘riq to‘sh orqasida sezilishidan tashqari, chap tomonga beriladi. Hansirash nafas tezligi (chastotasi), ritmi va chuqurligining ay- nashidir. Hansirash asosiy shikoyatlaridan biridir. Hansirash gazlar al­mashinuvi buzilishi natijasida paydo boUadi. Qonda karbonat kislotasi va to‘la oksidlanmay qolgan almashinuv mahsulotlarining ko‘payib borishi nafas markazi ta’sirlanib, hansirash paydo bo‘lishiga olib keladi. 4lansirashning 3 tipi tafovut qilinadi: irispirator, ekspirator va aralash. Inspirator hansirashda nafasga havo olish qiyinlashsa, ekspirator han^ sirashda nafas chiqarish qiyinlashadi, aralash hansirashda esa nafas olish ham, nafas chiqarish ham qiyinlashib qoladiTo‘satdan paydo bo‘lib, keskin ifodalanib turadigan hansirash bo‘g‘ilish deb ataladi. Turib-turib tutib qoladigan bog‘ilish astma deb ataladi. Ko‘proq naf beradigan bo‘lishi uchun kislorod bilan havo ara- lashmasi uzoq muddat nafasga oldirib turiladi, bunday aralashma tarkibida 50% atrofida kislorod bo‘ladi. Sof kislorod nafas markazi- ning ancha tez susayib qolishiga olib keladi, uni uzoq muddat na­fasga oldirib turilganda esa odam o‘zidan ketib qolib, talvasa tutishi mumkin. Shu munosabat bilan odam is gazidan zaharlanganda, nafas yetishmovchiligida bemorlarga 10-30 minut davomida karbogen (95% kislorod bilan 5% karbonat angidrid gazi aralashmasi) dan nafas oldi­rib turish buyuriladi, chunki karbonat angidrid gazi nafas markazini qo‘zg‘atadi. Biroq har qanday holda ham oksigenoterapiya olayotgan bemorning ahvolini diqqat bilan kuzatib boriladi, agar noxush sezgilar paydo bo‘lsa, ingalatsiyani darhol to‘xtatish zarur.Yo‘tal ko‘pincha yallig‘lanish protsesslari vaqtida nafas yo‘llarida sekret (balg‘am, shilimshiq, qon) to‘planib qolishi yoki shu yo‘llarga yot jismlar tushib qolishi tufayli paydo bo‘ladi. Yotal quruq yoki balg‘am Havo burun yo‘llari orqali traxeyaga o4adi, traxeya o‘ng vachap bronxlardan iborat bo‘lib, ular o’tkaning tegishli bo‘laklariga.kirib boradi.