Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

 
Tezleniwler planιn qurιw. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

17 
Ma`nisi ha`m bag`ιtι anιqlanιwι lazιm bolg`an V tochkasιnιn` (6-su`wret) absolyut 
tezleniw vektorι to`mendegi payda etiwshilerden ibarat dep qarap, vektorlιq ten`lemeler 
sistemasιn du`zemiz. 
a
V
= a
A
+ a
BA
n
+a
t
BA
a
B
= a
S
+ a
BS
n
+ a
BS
t
(II) a
A
a
S
B tochkasιnιn` zvenosι tek g`ana ilgerlemeli 
ha`reket etedi dep qaralg`andag`ι tezleniw vektorlarι a
n
BA
, a
BS
n
, a
t
BA
, a
BS
t
lar V tochka A 
yamasa S tochka a`tirapιnda tek g`ana aylanba ha`reket etedi dep qaralg`andag`ι normal` ha`m 
tangentsial tezleniw vektorlarι . 
a
A
, a
S
tezleniwlerinin` ma`nisleri ha`m bag`ιtlarι aldιnnan berilgen. a
VA
n
, a
n
BS
tezleniwlerinin` bag`ιtlarι sa`ykes tu`rde aylanιw oraylarι A yamasa S tochkalarg`a umtιlg`an 
bolιp, ma`nisleri analitik usιlda to`mendegishe anιqlanadι. 
v
BA
g`
(ab)
g`
μ
v
g`
a
BA
n
= ------- =---------- a
BA
t
, a
BS
t
tezleniwlerinin` bag`ιtlarι
l
AB
l
AB
sa`ykes tu`rde AV ha`m VS zvenolarg`a tik 
v
g`
BS
(sb)
g`
μ
g`
v
bag`ιtlang`an bolιp, ma`nisleri ha`m qaysι
a
BS
n
= ------ =----------- ta`repke bag`ιtlang`anlιg`ι ma`lim emes. V
l
BS
l
BS
tochka abslyut tezleniwinin` san ma`nisleri, sonday-aq salιstιrmalι 
tezleniwler ha`m mu`eyshlik tezleniwlerdin` san ma`nislerin ha`m bag`ιtιn anιqlaw ushιn vektor 
ten`lemeler sistemasιnan paydalanιptezleniwler planι qurιladι. Bunιn` ushιn sιzιlma tegisliginde 
qanday da bir tezleniw porlyus belgileymiz. Usι tochkadan ten`lemeler sistemasι (II) ge qarap 
birinshi ten`lemenin` vektor sιzιlma ko`rinisin quramιz. Bunda sιzιlma ko`lemi esapqa alιng`an 
halda tezleniw masshtabι tan`lanadι ha`m san ma`nisleri anιqlang`an tezleniwlerdin` sιzιlma 
uzιnlιqlarι belgilenedi.(60su`wret). Tezleniwler planιn qurιw ta`rtibi to`mendegishe (ten`lemeler 
sistemasι (II)din` birinshi ten`lemesindegi jaylasιw ta`rtibine go`re. 
1.Tezleniw polyus tochkasι P dan A tochka tezleniw vektorιn ko`rsetiwshi kese-kesim (Pa) 
sιzιladι.(6-su`wret). 
2.A tochkadan normal` tezleniw vektorι a
VA
n
ko`rsetiwshi (an
2
) kese-kesim belgilenedi. 
3.n
2
tochkadan a
VA
T
tangentsial tezleniw vektorιnιn` jaylasιw sιzιg`ι 5’- 5” AV zvenog`a 
tik tu`rde o`tkiziledi. 
Ten`lemeler sistemasι (II) din` ekinshi ten`lemesinde vektorlardιn` izbe-iz jaylasιw 
ta`rtibine qarap 
1) tezleniw polyus tochkasι P dan S tochka tezleniw vektorιn ko`rsetiwshi kese-kesim (Ps) 
sιzιladι. 
2) S tochkadan normal` tezleniw vektorι a
VS
n
ni ko`rsetiwshi kese-kesim belgilinedi. 
3) n
3
tochkadan a
VS
t
tangentsial tezleniw vektirιnιn` jaylasιw sιzιg`ι 5’- 5” zveno AS g`a 
tik tu`rde o`tkeriledi. 
5’- 5” ha`m 5’ – 5” sιzιqlarιnιn` o`z-ara kesilisiwi na`tiyjesinde ten`lemeler sistemasι 
grafik usιlιnda sheshilgen esaplanadι. Kesilisiw tochkasι V nι polyus P menen tutastιrιwshι sιzιq 
V tochkanιn` absolyut tezleniwi. 
(n
2
b), (n
3
b) kese-kesimler a
VA
t
,a
VS
t
tangentsial tezleniw vektorlarιn ko`rsetedi. 
Ten`lemeler sistemasιnιn` (II) degi ten`lemelerdin` birgeliktegi anιq sheshimge iye 
bolg`anlιg`ιna isenim payda etiw ushιn` to`mendegilerge itibar beriw kerek. 
a
V
vektordι ko`rsetetug`ιn kese-kesim birinshi ten`lemedegi a
A
, a
BA
n
, a
AB
t
vektrolardι 
ko`rsetedi. (Pa),(an
2
),(n
2
b) kese-kesimlerdin` jabιwshιsι. Sonιn` menen birge (Pb) kese-kesim 
ekinshi ten`lemedegi a
S
, a
BS
n
, a
t
BS
vektorlardι ko`rsetetug`ιn (Ps), (sn
3
),(n
3
b) kese-kesimlerinin` 
jabιu`shιsι boladι. 
Mu`yeshlik tezlik bag`ιtlarιn salιstιrmalι tangentsial tezleniwler vektorlarι bag`ιtlarι 
belgileydi, sonι na`zerde tutιp zvenolardιn` mu`yeshlik tezleniw bag`ιtlarιn to`mendegishe 
anιqlaymιz. 
a
VA
t
ha`m a
VS
t
vektorlardι sxemadag`ι V tochkag`a qιyalιy ko`shiremiz. Keltirilgen 
vektorlardιn` A ha`m S tochkalarg`a salιstιrg`andag`ι bag`ιtlarι mu`yeshlik tezleniw bag`ιtlarιn 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

18 
bildiredi (7-su`wret). Tezleniwlerdin` haqιyqιy ma`nislerin anιqlaw ushιn tezleniw planιndag`ι 
kese-kesim uzιnlιqlarι aldιnna belgilengen tezleniw mastabιna ko`beytiliwi kerek, yag`nιy 
a
B
= (Pb) μ
a
(m/s) a
BS
= (Sb) μ
a
(m/s) 
a
BA
= (ab) μ
a
(m/s) a
BA
t
= (n
g`
b) μ
a
(m/s) 
a
BS
t
=(n
q
b) μ
a
(m/s) 
Mu`yeshlik tezleniw ma`nisleri to`mendegishe anιqlanadι. 
a
VA
t
(n
g`
b) μ
a
a
BS
t
(n
q
b) μ
a
ε
g`
= ------- = ---------- (rad/s) ε
q
= -------- =------------ (rad/s) 
l
AB
(AB) μ
3
l
BS
(BS) μ
3
2) zvenog`a tiyisli K tochkanιn` tezleniwin anιqlaw ushιn usι tochkanιn` zvenodag`ι 
tezleniwleri aldιn anιqlang`an eki tochka A ha`m V g`a baylanιslι bolg`an vektor ten`lemeler 
sistemasι du`ziledi ha`m olar joqarιda bayan etilgen jol menen grafiklik usιlda esheiledi (6-
su`wret). 
a
k 
= a
A
+ a
n
KA
+ a
KA
t
, a
k
= a
B
+ a
n
KB
+ a
KB
t
. 
Biraq K tochkanιn` tezleniwin uqsas u`shmu`yeshlik qurιw usιlιnan paydalanιp tabιw 
ju`da` qolaylι. Bunday usιldιn` tuwrιlιg`ιna isenim payda etiw ushιn sol na`rsege itibar beriwimiz 
kerek,yag`nιy zvenodag`ι qa`legen tochkanιn` basqa bir qa`legen tochkag`a salιstιrmalι tezleniw 
vektorι usι tochkalardι birlestiriwshi tuwrι sιzιqlarg`a salιstarg`anda bir qιylι uzιnlιqlardag`ι 
mu`yeshte jaylasqan boladι.(8-su`wret). a
VA
salιstιrmalι tezleniw vektorιnιn` AV sιzιqqa 
salιstarg`andag`ι burιlιw mu`yeshi formula (5) ke qarap anιqlanadι. Mu`yeshlik tezleniw ε ha`m 
mu`eshlik tezlik ω zvenoda jatιwshι qa`legen sιzιq ushιn ulιwma bolg`anlιg`ι sebepli, 
tochkalardιn` o`z-ara salιstιrmalι tezleniwleri usι tochkalardι tutastιrιwshι sιzιqqa salιstιrg`anda 
bir qιylι ta`repke qιya jaylasqan boladι. 
Demek, zvenog`a tiyisli A,V,K tochkalarιnιn` tezleniw planιndag`ι absolyut tezleniw 
vektorlarιnιn` ushlarι bolg`an a,v,k tochkalarιn o`z-ara tutastιrιlιwι na`tiyjesinde payda bolg`an 
ha`m ta`repleri salιstιrmalι tezleniw vektorlarιn ko`rsetetug`ιn u`shmu`yeshlik (6-su`wret) 
zvenodag`ι A,V,K tochkalarιn tutastιrιwshι u`shmu`yeshlikke uqsas bolιwι kerek. Bunda 
tezleniw planιndag`ι avk sxemadag`ι AVK g`a salιstιrg`anda formula (5) ke tiykarlanιp qanday 
da bir mu`yeshke burιlg`an boladι. 
Tezleniw planιndag`ι avk nι payda etiw ushιn plandag`ι (av) kese-kesim AV zvenog`a 
qoyιladι (6-su`wret) ondag`ι a ha`m v tochkalardan AK ha`m VK ta`replerine paralel` sιzιqlar 
o`tkerilidi ha`m olardιn` keselisiw tochkasι K payda etiledi.