Termiz davlat pedagogika instituti jismoniy madaniyat fakulteti jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi

Shaxsni har tomonlama rivojlantirish printsipining asosiy talablari: 
1. Tarbiyaning barcha tomonlarini bir butunligiga erishish. Jismoniy tarbiya 
orqali erishilgan yuqori natijaning o’zi shaxsni har tomonlama rivojlanganligini 
belgilaydi, deb bulmaydi. Jismoniysifatlarga qo’shib aqliy, ahloqiy, ruhiy, estetik, 
va ma`naviy sifatlar ham qo’shib tarbiyalansin. Shaxs o’shandagina mehnat va 
Vatan 
himoyasiga 
tayyor 
bo’ladi. Bunga rioya qilinganda, bizning 
fizkulturachilarimiz hal qiluvchi vaqtda, mehnat borasidami, mudofaadami, qonuniy 
demokratik davlatni barpo etishdek sharafli ishlarda oldinda bo’ladilar. 
Har tomonlama umumiy jismoniy tayyorgarlikga ega bo’lish.
Jamiyat a`zolarining barcha ishlari aniq ma`nodagi mutaxassislikka 
yo’naltirilgan holda buladi. Bunga ayniqsa mehnat va harbiy faoliyat davomida duch 
kelamiz. U yoki bu faoliyatdagi yutuq jismoniy tayyorgarlikka bog`liq. Armiya 
safida yoki mehnat frontida umumjismoniy tayyorgarligi sust bo’lganlar hayotda 
qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Jismoniy sifatlar insonda qanchalik yaxchi 
rivojlangan, malakalari etarli bulsa, boshqa faoliyatni oson va tez uzlashtiradi. 
Jismoniy tayyorgarlikni yo’liga quyish uchun olib borilgan rejali faoliyat har 
tomonlama garmonik rivojlantirishning omilidir. 
Jismoniy tarbiyani sog`lomlashtirish yo’naltirish printsipi. 
Jismoniy 
tarbiyaning 
sog`lomlashtirishga yo’naltirilganligi printsipi 
shug`ullanuvchilarning jismoniy mashqlar bilan mashg`ul bulishida ularning 
sog`ligiga javob berish ma`suliyatini e`tiborga olishni taqoza etadi. Jismoniy 
madaniyat tashqilotchilari, trenerlar, davlat, xalq oldida shug`ullanuvchilarning 
sog`ligiga javob beribgina qolmay, uni mustahkamlashga ham javob beradilar. 
Vrach va pedogog nazorati ostida jismoniy mashqlardan tug`ri foydalanilsagina, u 

---

9 
ijobiy effekt beradi. Natug`ri foydalanish esa sog`lig`iga salbiy ta`sir etishi mumkin. 
Shuning uchun biologiya xususiyatlari-yoshi, jinsi sog`lig`ini sistemali hisobga 
olish, vrach va pedogogik nazorat tarbiya jarayonida yetakchi omildir. 
Amalda rejasiz ishlash o’ta salbiy oqibatlarga olib keladi. Tanlangan uslublar, 
mashqlarning mey`ori, bajarish intensivligi, yuklamaning umumiy miqdorini 
tanlashdagi pedogogning arzimas hatosi shug`ullanuvchi uchun uta qimmatga 
tushishi mumkin. 
Shunday hollarga duch kelish mumkinki, sport natijalarini vaqtinchalik 
o’sishi, jismoniy taergarlik kursatkishlarining ortishi, organizmda vaqtinchalik 
sportchi uchun sezilmaydigan patologiya uzgarishlarga olib kelishi mumkin. Kelib 
chiqadigan emon oqibatlar jismoniy madaniyat va sportning obrusiga salbiy ta`sir 
etadi. Shu sababli vrach nazorati dalilarini e`tirof etish bilangina cheklanmay, asosiy 
e`tibor ularning tahligiga qaratilishi lozim. Nazoratni tizimli emasligi salbiy 
oqibatlarga olib kelishi muqarrardir. Jismoniy tarbiyani sog`lomlashtirish bilan 
bog`lab olib borish rintsipi vrach, pedogog va shug`ullanuvchining kunlik 
muntazam muloqatini talab qiladi. Jismoniy tarbiya printsiplari bir-biri bilan uzaro 
uzviy bog`liqlikni taqazo etadi. Shundagina ular ahamiyati saqlab qoladi. Jismoniy 
tarbiyaning mahnat va harbiy amaliet bilan bog`liqligi uning yetakchi printsipidir. 
Shu printsipgina mamlaktimizda jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyati ifodalaydi, 
Uning ahamiyati jamiyatimiz a`zolarini ijodiy mehnatga va Vatan mudofasiga 
taerlashdir. Faqat shunday yul bilangina aqliy, ahloqiy, ruhiy estetik va mehnat 
tarbiyasini jismoniy tarbiya jaraenida yulga quyish mumkin. Shaxsni har tamonlama 
rivojlantirish printsipi ijtimoiy haetga ishlab chiqarish va harbiy ishini amalga 
oshiradigan har tamonlama rivojlangan shaxsga talabni oshiradi. Bunday har 
tamonlama jismoniy, ma`naviy rivojlanganlarni tarbiyalash mamlakat iqtisodieti va 
mudofaasini ta`minlashda muhim rol uynaydi. Bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sino 
«Jismoniy mashqlar haqida qisqasha so’z»ida salomatlikni saqlash rejimining asosiy 
omillaridan biri jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish ekanligini ta`qidlaydi. 
Ovqatlanish, uyqu dam olish rejiminingkun tartibida sistemali jismoniy mashqlar 
bilan shug`ullanish mashg`ulotlardan keyingi o’ringa quyadi. Maromli, ma`erida 

---

10 
erkin xarakatlar qilish-ya`ni jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish kasallikni 
yuqotish uchun hech qanday davolanishga 
zaruriyatning vujudga keltirmasligini aytib utadi. Erkin, ma`eridagi maromli 
harakat uzluksiz chuqur nafas olishni yulga quyadi. Bu degani, organism muskullari 
va tuqimalarini kislorod bilan etarli darajada ta`minlaydi. Mashq qilgan mashq 
kurgan organizm uzidagi «ortiq» chani vujudga klishi, uning chiqarib tashlanishiga 
keragidan ortiq energiya sarflamaydi. Ta`lim jarayonida mashq qilishning ma`erin 
topish va uni salomatlik uchun ta`sirini aniqlab olish, tarbiya jarayonining muhim 
kursatmasiga 
keragining 
yuqorida 
qayd 
qilingan 
printsiplari 
qator 
sog`lomlashtirishga yo’naltirishning amaliy samarasi kattadir. Shuning uchun 
jismoniy tarbiya tizimining umumiy printsiplari rioya qilish jismoniy tarbiyani 
amalga oshiraetgan iutaxassisdan shug`ullanuvchilar sog`ligini e`tiborga olishni 
muhim ahamiyat borligini ta`qidlaydi. 
Bundan kelib chiqadiki, pedogogik jaraayon davomda uchala pirtsipga uz 
vaqtida rioya qilinsa, quyilgan talablari mukammal bajarilsa, jismoniy tarbiya 
jarayonining samaradorligi ortadi. U yoki bu kasb egalari uzaro muloqat davomida 
uz kasbi va hunariga oid ma`lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. 
Fannining ma`lum sohasini urganish vauni uzlashtirish ana shu etakchi 
tushunchalarning mazmunida yotadi. Ularning mazmuni va hajmini aniqlamay turib, 
jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining kupdan-kup turli hodisalari va 
masalalarini tug`ri tushunib olish qiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasini 
o’rgatadigan fanni muvoffaqiyatli egallab bulmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi
va metodikasida qo’llaniladigan yetakchi tushunchalarga quyidagilar kiradi: 
jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik,jismoniy tarbiya, jismoniy 
madaniyat, jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy 
mashqlar, jismoniy sifatlar, printsiplar,va boshqa tushunchalar darslikning lozim 
bulgan boshqa bo’limlarida berilgan) va h.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan 
tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladiyu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, 
sport, tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydiU Tegishli faoliyatni tug`ri 
aks ettiradigan barcha tushunchalar uz ahamiyati jihatidan birdek muhimdir,bular 

---

11 
tug`risida darslikning tegishli boblarida gap ketadi. Bu yerda bulsa jismoniy 
tarbiyaning faoliyat davomida duch kelamiz. U yoki bu faoliyatdagi yutuq jismoniy 
tayyorgarlikka bog`liq. Armiya safida yoki mehnat frontida umumjismoniy 
tayyorgarligi sust bulganlar hayotda qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Jismoniy 
sifatlar insonda qanchalik yaxchi rivojlangan, malakalari yetarli bulsa, boshqa 
faoliyatni oson va tez uzlashtiradi. Jismoniy tayyorgarlikni yuliga quyish uchun olib 
borilgan rejali faoliyat har tomonlama garmonik rivojlantirishning omilidir.