Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

181
VIII bob.
 Huquqning 
mohiyati
sovet hokimiyatining dastlabki yillarida agar proletar davlatining manfaatlari 
talab qilsa, sudyalar huquqiy ongga murojaat qilishi dekretlarda tan olingan 
edi. Amalda esa, sotsialistik huquqiy ongga asoslanib, «aybdorlarni» joyida otib 
tashlash intuitiv huquqi keng miqyosda qo‘llanildi. Buning salbiy oqibatlari 
hammaga ma’lum.
Aytish joizki, huquqni tushunishga psixologik yondashuv nazariya-
sining asoschisi L.I. Petrajitskiy huquqni obyektiv va subyektiv, in-
tuitiv va pozitiv, rasmiy va norasmiy turlarga bo‘lib tushuntiradi. Yuri-
dik amaliyotda, xususan, qonunchilik va huquqni qo‘llash amaliyotida 
psixologik nazariya xulosalaridan samarali foydalanish mumkin. Huquq 
normalari harakatining psixologik mexanizmini bilish nihoyatda muhim, 
chunki u huquqni amalga oshirishda huquqni qo‘llovchi subyektning kas-
biy mo‘ljallarining to‘g‘ri va aniq bo‘lishi, huquqni qo‘llash motivlarining 
asosli bo‘lishini nazarda tutadi.
Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv. Huquqni tushunishga 
tarixiy yondashuv XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida mantiqan shakllandi. 
Uning asosiy namoyandalari Gustav Gugo (1764-1844), K. Savin (1779-1861), 
G. Puxta (1798-1846) va boshqa olimlardir. Mazkur yondashuv tarafdorlari 
tabiiy huquqiy ta’limoti hamda qonunchilik hokimiyati organlarining huquq 
yaratuvchi faoliyati natijasida sun’iy ravishda yaratiladigan pozitiv huquq 
g‘oyasini tanqid qiladilar. Ularning fikricha, huquq o‘z-o‘zidan vujudga keladi, 
shu nuqtayi nazardan u tilning kelib chiqishiga o‘xshaydi. Til shartnoma, biror 
shaxs yoki davlat organining ko‘rsatmasi bilan o‘rnatilmagani, xudo tomonidan 
ato etilmagani kabi, huquq ham faqat qonun ijodkorlik faoliyati bilan emas, balki 
xalqning turmush sharoitlari asosida tegishli normalarning tasodifiy shakllanishi 
bilan ham vujudga keladi.
Huquqiy normalarning va institutlarning shakllanishi va taraqqiyoti 
obyektiv rivojlanish natijasidir. Ushbu rivojlanish o‘z-o‘zidan, davr talabi va 
ehtiyojlariga muvofiq amalga oshadi. Shuning uchun insonlar bu jarayonga 
aralashmasliklari lozim. Huquqqa tarixiy yondashuvning mashhur vakili K. Savi-
nining fikricha, milliy ruhning harakati bilan huquq ham tasodifiy rivojlanadi. 
Taraqqiyotning birinchi bosqichida huquq odatlar shaklida namoyon bo‘ladi, 
ikkinchisida huquqshunos olimlar tomonidan ishlov beriladi, bunda u o‘zining 
ildizi – xalqning umumiy e’tiqodi bilan aloqasini yo‘qotmaydi. Xalq ruhi bilan 
sug‘orilmagan huquq jamiyatda yashab keta olmaydi.
Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari:
– huquq – tarixiy hodisa bo‘lib, til kabi faqat biror kishining kelishu-
vi yoki kimningdir ko‘rsatmasi bilan emas, muayyan tarixiy sharoitdan kelib 
chiqadi va rivojlanadi.

---