Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi
Download 6.22 Mb. Pdf ko'rish
|
3.Davlat va huquq nazariyasi
|
huquqni amalga
oshirish – davlat tomonidan yuridik mustahkamlangan va kafolatlangan im- koniyatlarni ro‘yobga chiqarish, ularni odamlar va ularning tashkilotlari faoli- yatida hayotga tatbiq etish demakdir. Yuridik adabiyotlarda «huquqiy normani amalga oshirish», «huquqni tatbiq etish», «huquqiy normalarni tatbiq etish», «huquqiy normani qo‘llash» kabi tushunchalar yuzasidan yakdil fikr yo‘q. Le- kin, huquqiy normalarni tatbiq etish – huquqiy normalarni amalga oshirishni anglatishi aksariyat nazariyotchi olimlar tomonidan tan olinadi. Etimologiya nuqtayi nazaridan «amalga oshirish» ma’nosini bildiradigan «realizatsiya» atamasi lotinchadan olingan bo‘lib, «realis» – moddiy yoki mod- diylashtirish degan ma’noni anglatadi. Hozirgi kunda bu so‘z ko‘proq u yoki bu reja, dastur va loyihalarni, maqsadlar va hokazolarni amalga oshirish yoki ular- ni tatbiq etish ma’nosida qo‘llaniladi. Huquq mafkuraviy hodisa bo‘lib, muayyan 364 Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi imkoniyat sifatida odamlar harakatida, faol xulq-atvorida, moddiy va ma’naviy boyliklar, ne’matlardan foydalanishda ro‘yobga chiqadi, moddiylashadi. Ayni vaqtda, uni amalga oshirish yana bir ma’noga ega: boshqa imkoniyatlar(rejalar, dasturlar, niyatlar va sh.k.)dan farqli o‘laroq, huquq amalga oshirish imkoniyatining ko‘proqligi bilan tavsiflanadi, kafolatlar bilan ta’minlanadi. Tahlil qilinayotgan tushunchani izohlovchi yana bir holat shundan iboratki, huquq tabiiy va ijobiy, obyektiv va subyektiv huquqni o‘z ichiga oluvchi serqirra hodisadir. Huquqni amalga oshirish institutini uning serqirra mazmunini hisobga olgan holda talqin etilishi lozim. «Huquqni amalga oshirish» kategoriyasi yuqoridagi mazmunga mos ke- ladi. Darhaqiqat, huquq nomoddiy ko‘rinishga ega bo‘lsa ham, u kishilarning faoliyatida, faol xulqi va yurish-turishlarida, ularning moddiy va ma’naviy qadri- yatlardan foydalanganlarida moddiylashadi. Demak, huquqni amalga oshirish – uning talablarini huquqiy munosabatlar ishtirokchilari faoliyatida namoyon bo‘lishi, uning ko‘rsatmalarini huquqiy xatti-harakatga aylantirishni anglatadi. Yuridik talqini va mohiyatiga ko‘ra, huquqni amalga oshirish davlat – hokimiyat xarakteriga ega bo‘lgan faoliyat bo‘lib, u qonunda mustahkamlan- gan irodaga muvofiq ro‘y beradi. Uning yakuniy natijasi – qonunning talabini bajarish yoki undagi taqiqqa yarasha o‘z xatti-harakatlaridan tiyilish, ularni cheklashdan iborat bo‘ladi. Huquqni amalga oshirish o‘zaro ichki bog‘langan, tarkibiy qismlari bir- birini taqozo etadigan murakkab mexanizm sifatida maydonga chiqadi. Maz- kur mexanizm biror-bir elementining oqsashi yoki yetarli darajada ishlamasligi huquqni ro‘yobga chiqarish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Huquqni amalga oshirish natijasida inson huquq va erkinliklari muhofaza etiladi, xalqning davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtiroki ta’minlanadi, mulk (xususiy mulk) qo‘riqlanadi, tadbirkorlik rivojlantiriladi va qo‘llab-quvvatlanadi, ijtimoiy va huquq-tartibot mustahkamlanadi. Huquq amalga oshirilgan taqdirdagina shaxs va jamiyat uchun ma’no va ahamiyat kasb etadi. Agar huquq hayotga tatbiq etilmasa, u muqarrar tarzda o‘lik hodisadir. Huquq normalarining bosh vazi- fasi shundan iboratki, ular shaxs huquqlarining mazmunini aniqlashga yordam beradi va shu tariqa uni amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. O‘z tabiati, mantig‘i jihatidan huquqni amalga oshirish – zamon va ma- konda yuz beruvchi murakkab jarayon. Unda nafaqat taraflar, subyektiv huquq va majburiyatlarning egalari, balki davlat o‘zining huquq ijodkorligi, huquqni ijro etuvchi, huquqni qo‘llovchi organlari orqali ishtirok etadi. Huquqni amalga oshirish, huquqni hayotga tatbiq etish jarayoni sifatida, birinchidan, huquqni amalga oshirishning yuridik mexanizmlarini, ikkinchidan, huquqni bevosita amalga oshirishning shakllarini o‘z ichiga oladi. Huquqni amalga oshirishning |
